LITERATURE

നിലാവിന്റെ രണ്ടാം നിലയിൽ,
തുറന്ന ജാലകത്തിലൂടെ
ഓടിവന്ന
തണുത്ത കാറ്റേറ്റു കുളിർന്ന്,
ചന്ദന ഗന്ധത്തിലമർന്ന്,
കവിതയെ സ്നേഹിച്ചു പ്രാപിച്ച്
കവിതയിലേക്ക് മുങ്ങിപ്പോകാനൊരുങ്ങുകയായിരുന്നു,
ഒരുവൾ.

കവിതയവളെ, ചിരപുരാതന
കാമിനിയെയെന്ന പോലെ,
തെരുതെരെ ചുംബിച്ചു കൊണ്ട്,
ഉടൽ വടിവുകളിലേക്ക്
സ്വർഗത്തെ ആവാഹിച്ച്,
അവളുടെ ശ്വാസ
വിതാനത്തിന്റെ ആഴത്തിലേക്ക്
പതിയെ
ഒഴുകിയിറങ്ങിത്തുടങ്ങി..

പല്ലി ചിലക്കും പോലെയൊരു
ടെലിപ്പതിക് സന്ദേശം,
പെട്ടെന്നവളിലേക്കാരോ
വലിച്ചെറിഞ്ഞു…

“രാവിലെ ഉണർന്നിരുന്ന് സ്വപ്നം
കാണുകയാണോടീ ബ്ലഡി ബിച്ച്?”..
എന്നോ മറ്റോ ആയിരുന്നു
അതെന്ന് തോന്നിക്കും വിധം,
അവളൊരു റൈഡിലൂടെന്നപോൽ
ഇരിക്കക്കുത്തെ ഭൂമിയിലേക്ക്
വഴുതിവീണു..

ഭൂമിയിൽ നിന്ന് അവളുടെ
ലായത്തിലേക്ക് ഒരു ഇരുപുറ
നിരത്തായിരുന്നു
നീണ്ടു കിടന്നിരുന്നത്.
അതിനിരുവശത്തും
കച്ചവടക്കൂട്ടങ്ങൾ,
അന്നത്തേക്കുളള
ഇരതേടിക്കൊണ്ടിരുന്നു.
അവരവളെ ശൈശവസഹജ കൗതുകത്തോടെയെന്നവണ്ണം
വെറുതെയൊന്ന് തെന്നി നോക്കി.

രാവിലത്തെ അടുക്കള,
വരാന്തയിലേക്കുള്ള
ചായക്കോപ്പകൾ,
തീൻമേശയിലെ
പലഹാരപ്പാത്രങ്ങൾ,
ഒമ്പത് മണിക്കലത്തെ സ്കൂൾ ബസ്,
ചേട്ടനുള്ള ലഞ്ച് ബോക്സ്,
നെല്ലിക്കാ ജ്യൂസ്..
കുളി, തേവാരം..
പഴയ അതേ നിരത്ത്…
നിരത്തിൽ,
നിരതെറ്റിയ ഉറുമ്പുകളെ പോൽ
ചിതറിയ,
പരിചയമില്ലാത്ത, പല പല
വലിയ ചെറിയ മനുഷ്യർ..

അവളാ നിരത്തിലൂടെ ഓടി,
നീല, നീളൻ മുത്തുകൾ
കോർത്ത മാല പോലെ,
നിരങ്ങി നീങ്ങുന്ന ബസുകളിൽ
നിന്ന് ബസുകളിലേക്ക്
കയറിയിറങ്ങിപ്പറന്ന്
ഓഫീസിലെത്തി..
കവിതയെ അപ്പാടെ മറന്നുപോയി..

കവിത,
പിന്നെയും, ഒഴുകിയിറങ്ങാൻ
ഇടമില്ലാതെ മോഹനിദ്രയുടെ
തീപ്പൊള്ളലേറ്റുറങ്ങി..
ഉണരുമ്പോഴുണരുമ്പോൾ
അവളെയോർത്ത്
കരഞ്ഞുതീർത്ത്
പിന്നെയുമുറങ്ങി..

കവർ ഡിസൈൻ : മനു പുതുമന

ഓഫീസ് വിട്ടു വീട്ടിലേയ്ക്ക് വരുമ്പോൾ ബീച്ച്റോഡിൽ ആൾക്കൂട്ടം.
” എൻ്റെ സാറെ…. ഒരാണും പെണ്ണും. മറ്റേ പരിപാടിയാന്നേ… ഞങ്ങള് പൊക്കിയങ്ങ് പൊലീസിലേൽപ്പിച്ചു ” അശ്ലീല ചേഷ്ടകളോടെ കാണികളിലൊരുവൻ.
“ഛേ… ” നല്ലൊരു കാഴ്ച നഷടമായല്ലോയെന്ന നിരാശ മറച്ചുവെയ്ക്കാതെ ചോദിച്ചു – “പിള്ളാരാണോ!! “
” ഒന്നൊരു പയ്യനാ… കൂടെയൊള്ളവളിച്ചിരി മൂപ്പാ “
രഹസ്യഭാവത്തിലുള്ള മറുപടി എനിക്കും രസിച്ചു.
” അല്ലേലും ഇക്കാലത്ത് ഇമ്മാതിരി എടപാടുകളല്ലേ കൂടുതൽ… ” എന്ന് മറ്റൊരാൾ.

ഫോൺ ശബ്ദിച്ചതിനാൽ ഞാനതിന് യെസ് മൂളാൻ പോയില്ല.
മറുതലയ്ക്കൽ മകനാണ് , അവൻ കരയുന്നു – ” അച്ഛാ… ഞാനുമമ്മയും പൊലീസ് സ്റ്റേഷനിലാണ്. അച്ഛനൊന്ന് വേഗം വര്വോ…”
ഉള്ളൊന്ന് കാളി – ” എന്താ മോനെ, എന്താ കാര്യം?!”
” ഇന്ന് ഡോക്ടറെക്കാണണ്ട ദിവസായിരുന്നില്ലേ… അത് കഴിഞ്ഞ് അമ്മ്എ … ബീച്ച് കാണിക്കാൻ കൊണ്ടുപോയതാ… കുറെപ്പേര് ഞങ്ങളെ… ” അവൻ മുഴുമിപ്പിക്കും മുമ്പേ എൻ്റെ കണ്ണിലിരുട്ടു കയറി. അവന്റെ ശബ്ദം മറുതലയ്ക്കൽ നേർത്തുപോകുന്നു – ” അമ്മേം മകനുമാന്ന് പറഞ്ഞിട്ടൊന്നുമവര്… ” അവന്റെ വിങ്ങൽ വേറേതോ ഗ്രഹത്തിലെന്നവണ്ണം കേൾക്കേ , ആൾക്കൂട്ടമെന്റെചുറ്റും നിന്നാർത്തുകൊണ്ടേയിരുന്നു.

വര : മധുസൂദനൻ അപ്പുറത്ത്

കവർ : മനു പുതുമന

ഒ വി വിജയനോ ആനന്ദോ എന്ന വായനക്കാരന്റെ ചോദ്യത്തിന് കൃഷ്ണൻ നായർ നൽകിയ മറുപടി ഇങ്ങനെയായിരുന്നു.

“വിജയന്റെ ഖസാക്കിന്റെ ഇതിഹാസത്തിന് വൈകാരികമായ സത്യസന്ധതയുണ്ട്. ആനന്ദിന്റെ ആൾക്കൂട്ടത്തിന് ധൈഷണികമായ സത്യസന്ധതയേ ഉള്ളൂ. വൈകാരികമായ സത്യസന്ധതയുള്ളതാണ് സാഹിത്യം. മറ്റേത് സാഹിത്യമല്ല.”

ഈ ഒരു അഭിപ്രായത്തെ മുന്നിൽ വച്ചുകൊണ്ട് സൃഷ്ടികളെ അപഗ്രഥനം ചെയ്യുമ്പോൾ ചില കാര്യങ്ങളിലേക്ക് നമ്മുടെ ശ്രദ്ധ പതിയുന്നു. സാഹിത്യം അനുഭൂതി ദായകമായിരിക്കണം. ആ അനുഭൂതി നൽകണമെങ്കിൽ എഴുത്ത് വികാരങ്ങളെ സംക്രമിപ്പിക്കുന്നതായേ തീരൂ. നേരത്തെ പറഞ്ഞ ധൈഷണികമായ സത്യസന്ധതയിൽ നിന്നുമാണ് സാഹിത്യത്തിന്റെ ‘രാഷ്ട്രീയം’ വ്യക്തമാകുന്നത്. പക്ഷേ ആ ഒരു വ്യക്തമാക്കൽ ഉയർന്ന ശബ്ദത്തോടു കൂടി ആകുമ്പോൾ അതിലെ വൈകാരികാംശം വളരെ ശുഷ്‌കമാകുന്നു. പഠിപ്പിക്കുക എന്ന നിലയിലേക്ക് സാഹിത്യസൃഷ്ടി താഴുകയും ചെയ്യുന്നു. അത്തരമൊരു എഴുത്തിൽ കല അന്വേഷിക്കുന്നത് വ്യർത്ഥം. അതേ സമയം, ധൈഷണികമായ സത്യസന്ധതയും വൈകാരികമായ സത്യസന്ധതയും ഒരുപോലെ സൃഷ്ടിയിൽ സന്നിവേശിപ്പിക്കുമ്പോൾ അത് ഉദാത്തമാകുന്നു. ഉയർന്ന ഉൾക്കാഴ്ചയും അതിനൊത്ത പ്രതിഭയും ഉള്ള എഴുത്തുകാർ ചിരകാലം അതിന്റെ പേരിൽ ജീവിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു. ഈ രണ്ടു കൃതികളിലും – ഖസാക്കിന്റെ ഇതിഹാസം, ആൾക്കൂട്ടം എന്നിവയിൽ – ധൈഷണികതയും വൈകാരികതയും നമുക്ക് കാണാം. സാഹിത്യരൂപം എന്ന നിലയിൽ വൈകാരികത വിജയന്റെ കൃതികളിൽ ഉജ്ജ്വലമാണ് എന്ന് കൃഷ്ണൻ നായർ അഭിപ്രായപ്പെട്ടതായി മേൽ പ്രസ്താവനയിൽ നിന്നും വ്യക്തമാണല്ലോ.

എഴുത്തിലെ ദർശനം, അതുപോലെ എഴുത്തിലെ അനുഭൂതി രണ്ടും ഒരുപോലെ സമ്മേളിപ്പിച്ച് എഴുതപ്പെടുന്ന സൃഷ്ടികൾ ചിലപ്പോൾ വായനക്കാർ അറിയാതെയാകും അവരിലേക്ക് എത്തുക. സൃഷ്ടിയിലെ ദാർശനിക തലം ജീവിതത്തിൽ സ്വാഭാവികമായത് എന്നപോലെ അവരിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്നു, ചില വാചകങ്ങൾ.
‘മതിലുകളുടെ’ അവസാനം ‘ഹു ഈസ് ഫ്രീ? ഹു വാൺട്സ് ഫ്രീഡം?’ എന്ന ചോദ്യവും, ‘ഒരു മനുഷ്യനിലെ’ പേര് ചോദിക്കുമ്പോൾ ഒരു മനുഷ്യൻ എന്ന ഉത്തരം പറയുന്നതും, വൈകാരികമായ സത്യസന്ധതയിൽ നിന്നുമുള്ള ദർശനങ്ങളാണ്.

മാതൃഭൂമി ആഴ്ചപ്പതിപ്പിൽ സാറാ ജോസഫിന്റെ ‘അൽഗൊരിതം’ എന്ന കഥയാണ് കഴിഞ്ഞ വാരം. വൃദ്ധ ദമ്പതികളെപ്പറ്റി പറഞ്ഞു കൊണ്ടാണ് തുടക്കം ഭർത്താവിന്റെ നിർത്താതെയുള്ള ചുമ കാരണം രാത്രി രണ്ടു മണിക്ക് ഉണരുന്നു ഭാര്യ. എന്നിട്ട് വീട് തുറന്നു പതുക്കെ നടന്നു പോകുന്നു, സമീപത്തുള്ള സഹോദരന്റെ വീട്ടിലേക്ക്. മുപ്പതു വർഷങ്ങൾക്ക് മുൻപ് തന്നിൽ നിന്നും തട്ടിയെടുത്ത റൂബിക്സ് ക്യൂബ് ബലമായി തിരിച്ചു വാങ്ങി സ്ത്രീ തിരിച്ചു പോകുന്നു.

ഉറക്കത്തിൽ നിന്നും ഞെട്ടിയുണർന്ന ഭർത്താവ് വീടിനുള്ളിൽ സകല സ്ഥലത്ത് തിരഞ്ഞിട്ടും ഭാര്യയെ കണ്ടെത്താൻ കഴിയുന്നില്ല. അവസാനം സ്റ്റോർ മുറിയിൽ ഒരു റൂബിക്സ് ക്യൂബ് തിരിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന നിലയിൽ അവർ കാണപ്പെടുന്നു. “എനിക്ക് ഈ പ്രശ്നം പരിഹരിക്കണം” എന്ന് സ്ത്രീ പറയുന്നതോടെ ‘അൽഗൊരിതം’ അവസാനിക്കുന്നു.

കഷ്ടിച്ച് നാലു പേജുകളെയുള്ളൂ ഈ കഥ. ഒരു സ്ത്രീയുടെ അനുഭവത്തെക്കുറിച്ചാവാം സാറാ ജോസഫ് പറയുന്നത്. അല്ലെങ്കിൽ സ്ത്രീ എന്ന സ്വത്വത്തിന്റെ നിയതമായ ചില നിയന്ത്രണങ്ങളേയും നിയമങ്ങളെയും കുറിച്ച്. സ്ത്രീയുടെ സ്വത്വബോധത്തെക്കുറിച്ച്, സ്വയം പ്രശ്ന പരിഹാരികൾ ആകുന്ന സ്വാതന്ത്ര്യത്തെക്കുറിച്ച് ഒക്കെ ആവാം. കഥ വായിക്കുമ്പോഴും ചില കാര്യങ്ങൾ മനപൂർവ്വമോ അല്ലാതെയോ വഴിതെറ്റിപ്പിക്കുന്നുണ്ട്. അത്യാവശ്യം നല്ല വാർദ്ധക്യത്തിലാണ് ദമ്പതികൾ ഉള്ളത് എന്ന സൂചനയാണ് തുടക്കത്തിൽ വായനക്കാർക്കു നൽകിയിട്ടുള്ളത്. എന്നാലോ, മുപ്പത് വർഷങ്ങൾക്ക് മുൻപ് ചെറിയ കുട്ടിയായിരിക്കുമ്പോൾ സഹോദരൻ കൈക്കലാക്കിയ റൂബിക്സ് ക്യൂബ് ആണിത് എന്നും പറയുന്നു. കഥാപാത്രങ്ങളുടെ പ്രായത്തെക്കുറിച്ച് ആശയക്കുഴപ്പം. കഥ മുന്നോട്ട് വയ്ക്കുന്ന ആശയത്തെക്കുറിച്ച് വിശ്വാസമില്ലായ്മ. ഭർത്താവിന്റെ ചുമയും ഉൽക്കണ്ഠയും. അങ്ങേയറ്റത്തെ ഗവേഷണം കൊണ്ട് ചിലപ്പോൾ കിട്ടുമായിരിക്കും ഇതിന്റെ അർത്ഥം.

പുതുമ സൃഷ്ടിക്കുക എന്നത് കഥാകൃത്തുക്കൾക്ക് വെല്ലുവിളിയാണ്. ആ വെല്ലുവിളിയെ തരണം ചെയ്യാൻ വേണ്ടി പറഞ്ഞ കാര്യങ്ങൾ ആരും പറയാത്ത വിധത്തിൽ തന്ത്രപരമായി പറയുന്നു ചില എഴുത്തുകാർ. പുതിയ ഭാഷയിൽ, പുതിയ അവതരണത്തിൽ, പുതിയ ആശയം പറയുന്ന പ്രതിഭാധനർക്ക് ഇപ്പോഴും കുറവൊന്നുമില്ല. അവർ സ്വാഭാവികമായ ഒഴുക്കിൽ പൊയ്ക്കൊണ്ടിരിക്കുന്നവരല്ല.

മധു തൃപ്പെരുംതുറ മാധ്യമത്തിൽ (ലക്കം 1289) എഴുതിയ ‘കാന്നബിസ്’ എന്ന കഥയെ കുറിച്ച് ഒന്നും പറയുന്നില്ല. ഒന്നും, ഒന്നും പറയുന്നില്ല. കഥ, കഥാപാത്രങ്ങൾ, കഥാപാത്രങ്ങളുടെ പേരുകൾ, അവരുടെ ശാരീരിക പ്രത്യേകതകൾ, എന്തിന്, ചേഷ്ടകൾ പോലും എത്രത്തോളം സ്റ്റീരിയോ ടൈപ്പ് ആണെന്ന് പറയേണ്ട കാര്യമില്ലല്ലോ. ഇതിനെക്കാൾ സാഹിത്യപരമായി എത്രയോ ഉയർന്നുനിൽക്കുന്ന കഥകളും നോവലുകളും മുഖ്യധാരയിൽ നിന്നും മാറ്റിനിർത്തപ്പെട്ട കാലഘട്ടം ആയിരുന്നു 80 കളും 90 കളും. മാത്യു മറ്റവും സുധാകർ മംഗളോദയവും കേവലം മ പ്രസിദ്ധീകരണങ്ങളിൽ ഒതുക്കപ്പെട്ടു. ഇക്കഥ മാധ്യമം വാരികയിൽ അച്ചടിക്കപ്പെട്ടു എന്നതിൽ എനിക്ക് അത്ഭുതം.

ഈയാഴ്ചത്തെ മാധ്യമം (ലക്കം 1290) വാരികയിൽ കെഎസ് രതീഷ് എഴുതിയ ‘മാരുതീയം’ എന്ന കഥയാണുള്ളത്. അമ്പോറ്റി സാറിന്റെ ഫോൺ വിളിയിൽ ആരംഭിക്കുന്നു ‘മാരുതീയം’. അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രിയ ശിഷ്യനും മകനെപ്പോലെ കാണുന്നവനുമായ പവനൻ ഇന്ന് അയാളുടെ കൈകാര്യകർത്താവാണ്. കോളേജ് അധ്യാപകനായിരിക്കെ, ഫിലിപ്പ് മുതലാളിയുടെ മകൾ നാൻസിയെ പ്രണയിച്ച് വിവാഹം കഴിച്ച അമ്പോറ്റി സാർ പക്ഷേ, നാൻസിയുടെ ആഗ്രഹങ്ങൾക്ക് മുന്നിൽ പരാജയമായിരുന്നു. ഒരിക്കൽ പവനനെ നാൻസി പ്രാപിക്കുന്നു. അവനും സാറിനെപ്പോലെ തന്റെ ആഗ്രഹങ്ങൾക്ക് മുന്നിൽ പരാജയമാണെന്ന് പുച്ഛത്തോടെ മനസ്സിലാക്കുന്നു. നാൻസിയുടെ കാവൽ പട്ടി എന്ന പോലെ അവളെ സംരക്ഷിക്കുന്ന കൈത, സംശയകരമായ സാഹചര്യത്തിൽ പവനനെ കണ്ടത് മുതൽ അയാൾക്ക് ഇവനോട് കോപം. കഥ വികസിക്കുമ്പോൾ നമ്മൾ അറിയുന്നത് നാൻസി കൊലചെയ്യപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു എന്നാണ്.

പൊതുവേ, സ്വയം നവീകരിക്കാൻ ശ്രമിക്കുന്ന കഥാകൃത്ത് ആയിട്ടാണ് കെ എസ് രതീഷിനെ എനിക്ക് തോന്നിയിട്ടുള്ളത്. പക്ഷേ മാധ്യമത്തിലെ കഥയിലുള്ളത് കൃത്രിമത്വമാണ്. കഴിഞ്ഞതവണ പറഞ്ഞതുപോലെ, ഇതിലെ അവതരണത്തിലും രംഗങ്ങളിലും സ്വാഭാവികത ഇല്ല.

‘വിറയമർത്താൻ ഞാൻ സ്റ്റിയറിങ്ങിൽ മുറുക്കെ പിടിച്ചു. നെറ്റിയതിനെ ചാരി. എണ്ണൂറു കരഞ്ഞു. ഞെട്ടലോടെ നെറ്റിയുയർത്തി. നാൻസിയുടെ മരണത്തിലെന്റെ ഓഹരി? സാറിന്റെ മുഖത്തേക്ക് നോക്കാൻ കഴിയുന്നില്ല. എണ്ണൂറിന്റെ മടിയിലൂടെ ഞാൻ ഭയന്നതിന്റെ വിയർപ്പൊഴുകി.’
നേരത്തെ പറഞ്ഞ കൃത്രിമത്വം ഉള്ള അവതരണത്തിന് ഉദാഹരണമായിട്ടാണ് ഇത് നമുക്ക് തോന്നുക.

എഴുത്തുകാർ പുതിയ ഭാവതലങ്ങളും നൂതനങ്ങളായ അവതരണങ്ങളും സൃഷ്ടികളിൽ സ്വീകരിക്കുന്നത് വളരെ നല്ലത്. പക്ഷേ ചേർച്ചയില്ലാത്തതിനെ ചേർത്തുവച്ചാൽ വായന വിരസമാവുക മാത്രം.

എൺപതുകാരനും തികഞ്ഞ ആരോഗ്യവാനുമായ ഔസേപ്പ് മണ്ണെണ്ണയൊഴിച്ച് ആത്മഹത്യ ചെയ്ത രംഗത്തുനിന്നും ആണ് സമകാലിക മലയാളം വാരികയിൽ വി പ്രവീണ എഴുതിയ ‘ഒസ്യത്ത്’ എന്ന കഥ ആരംഭിക്കുന്നത്. നാല് ഭാഗങ്ങളിലായാണ് അവതരണം. രണ്ടെണ്ണം പരേതാഖ്യാനമാണ്. ഔസേപ്പിന്റെ മകൻ റോയിയാണ് രണ്ടാം ഭാഗത്തിലെ ആഖ്യാതാവ്. ആത്മഹത്യയുടെ ഒരേയൊരു ദൃക്സാക്ഷിയായ പൗലോസ് എന്ന കള്ളനാണ് മൂന്നാമത്തെ ഭാഗം വായനക്കാർക്ക് മുമ്പിൽ അവതരിപ്പിക്കുന്നത്.

ഒന്നുമില്ലായ്മയിൽ നിന്നും കഠിനാധ്വാനം കൊണ്ട് സമ്പന്നനായിത്തീർന്ന ഔസേപ്പ്. ദാരിദ്ര്യത്തിന്റെ അങ്ങേത്തല കണ്ടവനാണ് ഇയാൾ. പക്ഷേ അവസാനമാകുമ്പോഴേക്കും നാട്ടുകാർക്ക് മുഴുവൻ അസൂയ ഉണ്ടാക്കുന്ന വിധത്തിൽ ധനാഢ്യൻ. ആക്രിക്കച്ചവടം ചെയ്താണ് പോലും ഇദ്ദേഹത്തിന് ഇത്രയധികം സാമ്പത്തുണ്ടായത്. നമുക്ക് ചെറുതായി അത്ഭുതമൊക്കെ തോന്നിയേക്കാം. എങ്കിലും തൽക്കാലം വിശ്വസിക്കുക. കഥയുടെ പ്ലസ് ആയി പറയാൻ പറ്റുന്നത് ഒഴുക്കാണ്. അതിഭാഷണമില്ലാത്ത പറച്ചിലുകൾ കൊണ്ട് കഥയിൽ വായനക്കാരെ പിടിച്ചുനിർത്താൻ കഴിയുന്നു എന്ന് വേണമെങ്കിൽ പറയാം.

താൻ ഒഴികെ മറ്റു കുടുംബാംഗങ്ങൾ എല്ലാവരും മലയടിപ്പള്ളിയിൽ ആണ്ട് നേർച്ച കൂടാൻ പോയപ്പോൾ, പേരത്തൈ നടാൻ വേണ്ടി പറമ്പിലിറങ്ങുന്നു ഔസേപ്പ്. അതിനുള്ള കുഴിയെടുക്കുമ്പോൾ കൂന്താലിത്തുമ്പ് എന്തിലോ തട്ടി. നോക്കുമ്പോൾ ഒരു ചെമ്പുകുടം. ഉറപ്പല്ലേ ചെമ്പു കുടത്തിനുള്ളിൽ നിധി. കഥയല്ലേ വായനക്കാർ വിശ്വസിച്ചേ തീരൂ. ഇക്കാര്യം വിശ്വസിച്ചില്ലെങ്കിൽ, നിധി കിട്ടിയ ഔസേപ്പ് തനിക്കുള്ള എല്ലാ സമ്പാദ്യവും ഉൾപ്പെടെ മണ്ണെണ്ണയിൽ കുളിപ്പിച്ച് തീ കൊളുത്തി തീർത്തു കളയുന്നത് എങ്ങനെ വിശ്വസിക്കാൻ! സ്വാഭാവികമായി പറഞ്ഞു പോകുന്ന കഥയ്ക്ക് അസ്വാഭാവികമായ ഒരു ഒടുക്കം നൽകിയിരിക്കുന്നു എഴുത്തുകാരി.
വായനക്കാർക്ക് കഥാപാത്രത്തെക്കുറിച്ച് ഇത്തരമൊരു ഊഹം ഉണ്ടാക്കാനുള്ള, യുക്തിഭദ്രമായ ഒരു സ്വഭാവ സവിശേഷതയും കഥയിലൊരിക്കലും കാണിക്കുന്നുമില്ല. അതിനാൽ കഥാന്ത്യം കഥയ്ക്ക് ബാക്കിയുള്ള എല്ലാ ഗുണങ്ങളെയും ഇല്ലായ്മ ചെയ്യുന്നു. കഥയുടെ കേന്ദ്ര ആശയം തന്നെ വായനക്കാരുടെ സംവേദന ക്ഷമതയെ ചോദ്യം ചെയ്യുന്ന തരത്തിലാകുന്നു.

‘കേണലിന് ആരും എഴുതുന്നില്ല’ എന്ന മാർകേസ് നോവല്ലായെ അടിസ്ഥാനപ്പെടുത്തി ഭാഷാപോഷിണിയിൽ ഹക്കീം ചോലയിൽ എഴുതിയ കഥ ആശയപ്രകാശനത്തിന്റെ വ്യത്യസ്തത കൊണ്ട് ശ്രദ്ധേയമാണെന്ന് പറയാം. മാർകേസ് നീന്തിയ രാത്രിയുടെ കടൽ, കഥാപാത്രങ്ങളുടെ വികാരങ്ങളെ ന്യൂനോക്തിയിൽ ഒതുക്കുന്നതിൽ സൂക്ഷ്മത പുലർത്തിയിട്ടുണ്ട്. വൈകാരിക പരിസരം ഉണ്ടാക്കുന്നുണ്ട് കഥ. അതൊട്ട് അതിഭാവുകത്വം ആകുന്നുമില്ല.

എഡിറ്റിങ്ങിലും അനുയോജ്യമായ വാക്കുകളുടെ തിരഞ്ഞെടുപ്പിലും ഒന്നുകൂടി ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നെങ്കിൽ ഈ കഥയുടെ റേഞ്ച് വ്യത്യസ്തമാകുമായിരുന്നു. ( പോലെ എന്ന പദം ഉപയോഗിച്ചുകൊണ്ടുള്ള ഉപമകൾ കുറച്ചെണ്ണം കാണാം ഈ കഥയിൽ).
“പോയിനെടാ നാറികളേ…’
വൃദ്ധമായ അയാളുടെ ചുണ്ടുകൾ ശബ്ദിച്ചു.
ഈ വാക്കുകളുടെ ഉപയോഗം നന്നായി എന്ന് പറയുക വയ്യ. അപ്പോഴും മുൻപ് പറഞ്ഞത് ആവർത്തിക്കുന്നു, ഭേദപ്പെട്ട കഥ തന്നെയാണ് ഇത്.

ഈ വാരം ദേശാഭിമാനി വാരികയിൽ രണ്ടു കഥകളുണ്ട്. ‘ഒരുഭാഗത്ത് അത്യാനന്ദത്തിന്റെ പൂന്തോട്ടം’ ആണ് ആദ്യത്തേത്. കഥാകൃത്ത് അശോകൻ ചെരുവിൽ. ജീവിത സായന്തനത്തിലെത്തിയ ദാമ്പതികളാണ് തുടക്കത്തിൽ നമ്മുടെ മുന്നിൽ. ‘ദേവദാരു’ എന്ന പുതിയൊരു ഓൾഡ് ഏജ് ഹോം പട്ടണത്തിൽ ആരംഭിച്ചതിനെ കുറിച്ച് ദേവസ്സി മാഷ് കഥാനായകനോട് പറയുന്നതാണ് തുടക്കം.
“ഇന്നലെ കണ്ടപ്പോഴും ദേവസ്സി മാഷ് ദേവദാരുവിനെ കുറിച്ച് പറഞ്ഞു.” അയാൾ ഭാര്യയോട് പറഞ്ഞു.

ഈ വാചകം കൊണ്ട് ആരംഭിക്കുന്ന ഒരു സൃഷ്ടിയെ വായനക്കാർ എങ്ങനെയായിരിക്കും വിലയിരുത്തുക? വളരെ വളരെ സീനിയർ ആയിട്ടുള്ള ഒരു എഴുത്തുകാരന്റെ കഥാരചനയോടുള്ള സമീപനം ഇത്രക്ക് അലസമാകുന്നത് എന്തു കൊണ്ടാണെന്ന് മനസ്സിലാവുന്നില്ല. അടുത്തടുത്ത് ആവർത്തിച്ചു വരുന്ന വാക്കുകൾ അവിദഗ്ധസൃഷ്ടിക്കുള്ള ഉദാഹരണമാണെന്ന് ആരും പറയേണ്ടതില്ലല്ലോ. ആവർത്തനങ്ങളുടെ സൗന്ദര്യം ഇവിടെ കാണാൻ കഴിയില്ല. ബോറിങ് എന്ന് പറഞ്ഞുകൊണ്ട് വായനക്കാർ വായന തുടരുന്നു.

കഥ വികസിക്കുമ്പോൾ, പറഞ്ഞുവരുന്നത് വാർധക്യത്തിലെ ഏകാന്തതയാണോ, അവരുടെ മരണ ഭയം ആണോ, അവരിൽ ചിലരുടെ ജീവിതത്തോടുള്ള ആസക്തിയാണോ, ഭാര്യയുടെ നിസ്സംഗതയാണോ, സുഹൃത്തിന്റെ ബൈപോളാർ ഡിസോഡർ ആണോ എന്ന ആശയക്കുഴപ്പം. ആ ആശയക്കുഴപ്പത്തിന്റെ തലയിലേക്ക്, കഥാനായകന്റെ ബാല്യത്തിലെ ഒരു ഏടു കൂടി വെക്കുന്നു. ഇയാളുടെ സഹോദരനായിരുന്നു മാധവൻ. മാധവന്റെ ഹോസ്റ്റൽ ഫീസ് കൊടുക്കുവാൻ വേണ്ടി അയാളുടെ അച്ഛന് പണ്ട് പൈക്കിടാവിനെ വിൽക്കേണ്ടി വന്നിരുന്നു!! വൈകാരിക തീവ്രത!! ‘ഒരുഭാഗത്ത് അത്യാനന്ദത്തിന്റെ പൂന്തോട്ടം’ എന്ന ഈ കഥ അശോകൻ ചെരുവിൽ രചിച്ചില്ലായിരുന്നുവെങ്കിൽ മലയാള സാഹിത്യത്തിന് ഒരു നഷ്ടവും സംഭവിക്കുമായിരുന്നില്ല എന്ന് എനിക്ക് തോന്നുന്നു.

ദേശാഭിമാനിയിലെ രണ്ടാമത്തെ കഥയാണ് സി ഗണേഷ് എഴുതിയ ‘തീണ്ടാരി മാപ്പ്.’ ബിസിനസിന്റെ അവസാന സമ്മേളനത്തിന് രണ്ടുദിവസങ്ങൾ ചെലവഴിക്കാനായി ഷിംലയിൽ എത്തുന്ന കഥാനായകൻ. അവിടെ കാണുന്ന ചെറിയ ഹോട്ടലിലെ ജോലിക്കാർ എന്ന് തോന്നിച്ച കൗമാരപ്രായത്തിലുള്ള രണ്ടു കുട്ടികൾ. പിന്നീട് മനസ്സിലാകുന്നു അവരുടെ തന്നെയാണ് ആ ഹോട്ടൽ എന്ന്. കൈകോർത്ത് പിടിച്ചു പോകുന്ന ഇവരെ കണ്ടപ്പോൾ അവർക്കിടയിൽ പ്രണയമാകും എന്ന് ആഖ്യാതാവ് ആദ്യം കരുതുന്നു. പിന്നീട് മനസ്സിലാക്കുന്നു ഒരിക്കലും കൈവിട്ടു പോകാത്തവണ്ണം ചേർത്തുപിടിക്കുന്ന സഹോദരനാണ് ജ്യോതി എന്ന ആ പയ്യൻ എന്ന്. പെൺകുട്ടി – ഷിംല – പറയുന്ന കഥകൾ കേട്ട് നമുക്ക് അത്ഭുതം.

പൂർവ്വകാല കഥകൾ ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞു പോകുന്നുണ്ട്. ഹിംസ മനസ്സിൽ ഉള്ള പയ്യനാണ് ജ്യോതി. അമ്മയെയും അച്ഛനെയും തന്ത്രപരമായി കൊന്നു കളഞ്ഞവൻ. അടുത്ത തീണ്ടാരി സമയത്ത് തന്നെയും കൊല്ലുമെന്ന് പെൺകുട്ടിക്ക് അറിയാം. രക്ഷപെടാൻ വേണ്ടി സദാ അവളുടെ അരയിലോ തലയണക്കടിയിലോ മൂർച്ചയേറിയ ആയുധം സൂക്ഷിക്കുന്നുണ്ട് ഇവൾ. ആചാരമനുസരിച്ച് തീണ്ടാരി മാപ്പ് എന്ന ഈയൊരു കാര്യത്തിന് പോകുന്ന ഋതുമതി ഒൻപതിനായിരം അടി താഴ്ചയുള്ള ഗുഹാ കവാടത്തിൽ ആണ് നിൽക്കേണ്ടത്. ആ സമയത്ത് പിറകിൽ നിന്നുമുള്ള ചെറിയൊരു തൊടൽ മതിയാകും താഴ്ചയിലേക്ക് വീണു ഒടുങ്ങാൻ. ഈയൊരു പ്രതിസന്ധിയിലാണ് പെൺകുട്ടി. ഇനി വീണ്ടും നമ്മൾ കാണില്ല നിനക്ക് നല്ലതേ വരൂ എന്ന് ആശീർവദിച്ച് ആഖ്യാതാവ് കഥ നിർത്തുന്നു.

കൊള്ളാവുന്ന ആശയത്തെ, അനുബന്ധകാര്യങ്ങളുടെ വിരസമായ വിവരണത്താൽ അനുഭൂതിദായകമല്ലാത്ത സൃഷ്ടിയാക്കി മാറ്റിയിരിക്കുന്നു എഴുത്തുകാരൻ. കഥയിൽ ഉപയോഗിക്കുന്ന വാചകങ്ങൾ, അന്തരീക്ഷ നിർമ്മിതി തുടങ്ങിയവയൊന്നും പരിപൂർണ്ണമായി അനുവാചകരിൽ വൈകാരികത ഉണ്ടാക്കുന്നതിൽ വിജയിച്ചതായി തോന്നിയിട്ടില്ല. അതുകൊണ്ടാണ് വായന പൂർത്തിയാകുമ്പോൾ ഷിംല എന്ന പെൺകുട്ടി ആരോ ഒരാൾ എന്ന തോന്നൽ നമുക്കുണ്ടാകുന്നത്.

കവർ : വിത്സൺ ശാരദാ ആനന്ദ്

‘ഏക് പൈസാ ദേ ദോ ബാബു ‘ 1955 ൽ പുറത്തിറങ്ങിയ “വചൻ” എന്ന ചിത്രത്തിലെ ഈ ഗാനം ഭാരത ത്തിലുടനീളം ഒരു തേങ്ങലായി മാറി. അലഞ്ഞു തിരിഞ്ഞ്‌ നടന്നിരുന്ന യാചകർ ഈ ഗാനം അവരുടെ ആത്മ നൊമ്പരമായി ഏറ്റെടുത്ത് തെരുവീഥികളിൽ വയറ്റത്തടിച്ച് പാടി. മുഹമ്മദ് റഫി ആദ്യമായി രവി ശങ്കർ ശർമ്മക്ക്( രവി ) വേണ്ടി പാടിയ പാട്ടാണിത്. റഫിയുടെ ഓരോ ഗാനങ്ങളും കാലത്താടൊപ്പം ചേർത്തുവെക്കപ്പെട്ടതാണ്. സംഗീതത്തിൽ അടിസ്ഥാന പഠനം പോലുമില്ലാഞ്ഞിട്ടും ഇന്ത്യ കണ്ട പത്ത് പ്രധാന സംഗീതജ്ഞരിൽ ഒരാളായി മാറിയ രവിയിൽ സംഗീതാഭിരുചി നാമ്പിട്ടത് സ്വന്തം പിതാവിന്റെ ഭജൻ ആലാപനത്തിൽ നിന്നാണ്. കുട്ടി ക്കാലം മുതൽ തന്നെ അച്ഛനോടൊപ്പം ഭജൻ പാടി ശീലിച്ച രവി ഒരു പാട്ടുകാരനാവാൻ മോഹിച്ച് മുംബെയിൽ എത്തിയതായിരുന്നു. ആദ്യകാലത്ത് പട്ടിണികിടന്നും, തെരുവോരങ്ങളിലും, റെയിൽവേ പ്ളാറ്റ് ഫോമിലും അന്തിയുറങ്ങിയുമാണ് ജീവിതം കഴിച്ച് കൂട്ടിയത്. 1952 ൽ ഹേമന്ദ് കുമാറിനെ കണ്ടുമുട്ടിയത് സംഗീതത്തിലെ വഴിത്തിരിവായി മാറി. കുട്ടിക്കാലത്ത് കണ്ടും കേട്ടും പഠിച്ച ഹാർമോണിയം വായനയാണ് കൈമുതലായി ആകെയുള്ളത്. ഹേമന്ദ് കുമാറിന്റെ അസിസ്റ്റന്റായി നിൽക്കാൻ ഇത് സഹായകമായി. ഹേമന്ദ് കുമാറിനോടൊപ്പമുണ്ടായിരുന്ന മൂന്ന് വർഷക്കാലങ്ങളിൽ ഒട്ടേറെ സംഗീത ഉപകരണങ്ങൾ സ്വായത്തമാക്കുകയും 1955 ൽ സ്വതന്ത്രമായി സംഗീത സംവിധാന രംഗത്തേക്ക് പ്രവേശിക്കുകയും ചെയ്തു. റഫിയുടെ കടുത്ത ആരാധകനായിരുന്നു രവി.

ആദ്യഗാനം റഫിയിലൂടെ തുടങ്ങണമെന്ന് ആഗ്രഹിച്ചെങ്കിലും തികച്ചും അപ്രസക്തമായ യാചകകഥാ പാത്രത്തിന് വേണ്ടി ചിട്ടപ്പെടുത്തിയ ഗാനമായതിനാൽ റഫിയെ സമീപിക്കാൻ ഭയം തോന്നിയിരുന്നു. എന്നാൽ മുഹമ്മദ് റഫി മടികൂടാതെ സമ്മതിക്കുക യായിരുന്നു. ഒരു പക്ഷേ രവിയുടെ ജീവിത തിക്താനുഭവങ്ങളായിരിക്കാം ഈ ഗാനത്തിന് ആത്മാംശം പകർന്ന് ഈണമിട്ടത്. അതിനെ ശബ്ദം കൊണ്ട് ജീവസ്സുറ്റതാക്കിയത് റഫിയും. ഈ കൂട്ടുകെട്ടുകളുടെ ഒന്നര പതിറ്റാണ്ട് കാല സംഗീതസപര്യക്കിടയിൽ 79 ചിത്രങ്ങളിലൂടെ മനോഹരങ്ങളായ 235 ഗാനങ്ങൾ സംഗീതലോകത്തിന് ലഭിച്ചു. 1970 മുതൽ 1982 വരെയുള്ള കാല ങ്ങളിൽ രവി സംഗീത വനവാസ ത്തിലായിരുന്നു. സിനിമാ രംഗത്ത് നിന്നും പൂർണ്ണ മായും വിട്ടു നിൽക്കുകയുണ്ടായി. ഒരു പക്ഷേ റഫി ജീവിച്ചിരുന്ന എൺപതു കൾവരെ രവിയും സജീവ മായിരുന്നെങ്കിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ റഫിയുടെ ശബ്ദം ഉപയോഗിച്ച സംഗീതജ്ഞൻ രവിയായിരുന്നേനെ . അത്രയും ഗാഢമായ ബന്ധമായിരുന്നു ഇവർ തമ്മിൽ. രവിയുടെ മാസ്റ്റർപീസ് ഗാനങ്ങളെല്ലാം തന്നെ റഫിയുടേതാണ്. അതിന് ശേഷം മഹേന്ദ്ര കപൂറിന്റേതും. ഓരോ ഈണവും ചിട്ടപ്പെടുത്തിയതും റഫിയെ മനസ്സിൽ കണ്ടുകൊണ്ടായി രുന്നുവെന്ന് രവി ഒരിക്കൽ പറഞ്ഞു. ഏത് ഭാവത്തിലും ,താളത്തിലും ഉള്ള ഗാനമായാലും റഫി സാഹിബിന് അത് വഴങ്ങു മെന്നതിനാൽ മറ്റൊരാൾ മനസ്സിൽ വരുമായിരുന്നില്ല. ബി.ആർ. പ്രൊഡക്ഷൻസിന്റെ ബാനറിലെ ഒട്ടുമിക്ക ചിത്രങ്ങൾക്കും സംഗീതം ഒരുക്കിയത് രവിയാണ്.

ബി.ആർ ചോപ്ര ഇന്ത്യൻ സിനിമയിലെ ഒരു കാലത്തെ മുടിചൂടാമന്നനായിരുന്നു. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ആജ്ഞാ വൃത്തങ്ങൾക്ക് ചുറ്റുമായിരുന്നു ഫിലിം ഇൻഡസ്ട്രി ചലിച്ചിരുന്നതെന്ന് പറയപ്പെടുന്നു. രവിയും ബി.ആർ പ്രൊഡക്ഷൻസുമായി ദീർഘകാല കരാറനുസരിച്ചാണ് പ്രവർത്തിച്ചിരുന്നത്. പല ഗാനങ്ങളും റഫി സാഹിബിന് വേണ്ടി ചിട്ടപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ടെങ്കിലും ബി.ആറും റഫി സാഹിബുമായുള്ള ചില തെറ്റിദ്ധാര ണകൾ മൂലം നടക്കാതെ വന്നു. 1962 ൽ പുറത്തിറങ്ങിയ “ധർമ്മപുത്ര”എന്ന ചിത്രത്തിന് വേണ്ടി തയ്യാറാക്കിയ’ യേ മസ്ജിദ് ഹെ യെ ബുദ്ധ് ഖാന ‘ എന്ന ഖവ്വാലി പാടാനായി ബി.ആർ. ചോപ്ര നിർദ്ദേശിച്ചത് റഫിയേയും, മഹേന്ദ്ര കപൂറിനേയുമായിരുന്നു. റഫി സാഹിബിനോട് ഇക്കാര്യം സൂചിപ്പിച്ചപ്പോൾ അദ്ദേഹം വിസമ്മതിക്കുകയുണ്ടായി. അതിന് കാരണമായി അദ്ദേഹം പറഞ്ഞത് രണ്ട് പേരുടെയും ശബ്ദസാമ്യത പാട്ടിന്റെ ഗുണനിലവാരത്തെ ബാധിക്കുമെന്നതി നാലാണ്. റഫിയുടെ ദീർഘദൃഷ്ടിയോടുകൂടിയുള്ള ഈ നിർദ്ദേശം രവിക്ക് ബോധ്യമായെങ്കിലും ബി.ആറി ൽ തെറ്റിദ്ധാരണ ഉളവാക്കി. ഇതിന് മുമ്പും ബി.ആറി ന് റഫിയോട് കടുത്ത നീരസമുണ്ടായിട്ടുണ്ട്. റഫി പിന്നണി ഗാനരംഗത്ത് സജീവമാവുന്നതിന് മുമ്പ് ദീർഘകാല കരാർ അടിസ്ഥാനത്തിൽ ബി.ആർ. ഫിലിംസിന്റെ ബാനറിൽ മാത്രം പാടാനായി റഫിയെ സമീപിച്ചിരുന്നു. എന്നാൽ റഫി സ്നേഹപൂർവ്വം ഇത് നിരസിച്ചു. താൻ ഫിലിം ഇൻഡസ്ട്രി യുടെ ചെറിയൊരു ഭാഗമാണെന്നും ബി.ആർ. ഫിലിംസിനെന്നപോലെ ആർ വിളിച്ചാലും അവർക്ക് വേണ്ടിയും പാടേണ്ടി വരുംഎന്നുണ്ടായിരുന്നു മറുപടി. ഇത്‌ അദ്ദേഹത്തിൽ ആഴത്തിൽ മുറിവുണ്ടാക്കുകയും റഫിക്ക് പകരം മറ്റൊരു റഫിയെ സംഗീത ലോകത്ത് പ്രതിഷ്ഠിക്കുമെന്ന് അദ്ദേഹം പ്രതിജ്ഞയെടുക്കുകയും ചെയ്തുവത്രെ. എന്നാൽ റഫിയിൽ നിന്നും യാതൊരുവിധ പ്രതികരണവും ഉണ്ടായിരുന്നില്ല. ഈ സമയത്ത് സംഗീതലോകത്ത് കടന്നുവന്ന ഗായകനാണ് മഹേന്ദ്ര കപൂർ . മാത്രമല്ല, അദ്ദേഹം റഫിയുടെ കടുത്ത ആരാധകനും അദ്ദേഹത്തെ ഗുരുതുല്യനായി കാണുന്ന വ്യക്തിയുമാണ്. ഈ ഒരു ശീതയുദ്ധം അവസാനിപ്പിക്കാൻ ഭഗീരഥ പ്രയത്നം നട ത്തിയ വ്യക്തിയാണ് രവി. താൻ ഇരുകൂട്ടർക്കുമിടയിൽ വലിയ സമ്മർദ്ദം അനുഭവിച്ചു എന്നു അദ്ദേഹം പറയാറുണ്ടായിരുന്നു. അതിന് ശേഷം 1963 ൽ ബി.ആർ ബാനറിൽ പുറത്തി റങ്ങിയ ‘ഹം റാസ്’ എന്ന ചിത്രത്തിലെ ‘തും മഗർ സാഥ് ജീനേ ക വാദാ കരോ ‘ മറ്റൊരു ഗാനമായ നീലേ ഗഗന് കെ തലേ എന്നീ ഗാനങ്ങൾ റഫിക്ക് വേണ്ടി ചിട്ടപ്പെടുത്തിയതായിരുന്നു. എന്നാൽ ബി. ആർ . അവ മഹേന്ദ്ര കപൂറിനെ കൊണ്ട് പാടിപ്പിക്കുവാനാണ് നിർദ്ദേശിച്ചത്. അത് മഹേന്ദ്ര കപൂറിനെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം സംഗീതരംഗത്ത് വഴിത്തിരിവായി മാറുകയും ആ വർഷത്തെ മികച്ച ഗായകനുള്ള ഫിലിം ഫെയർ അവാർഡ് നേടിക്കൊടുക്കുകയും ചെയ്തു.

1965 ൽ ബി. ആർ. ഫിലിംസിന്റെ ബാനറിൽ പുറത്തി
റങ്ങിയ “വക്ത്” എന്ന ചിത്രത്തിന്റെ ടൈറ്റിൽ സോംഗ് രവി ചിട്ടപ്പെടുത്തിയത് റഫിയുടെ ആലാപനവൈഭവം മനസ്സിൽ കണ്ടു കൊണ്ടായിരുന്നു. ചിത്രത്തിന്റെ പേര് പോലെ തന്നെ അതിപ്രധാനമായ ഒരു രംഗാവിഷ്ക്കാരമായിരുന്നു ഈ ഗാനത്തിന്റെ വരികളിൽ നിക്ഷിപ്ത മായത്. വിധിയുടെ ക്രൂര വിനോദത്തിൽ എല്ലാം നഷ്ടപ്പെടുന്ന ഒരു കുടുംബത്തിന്റെ അവസ്ഥാന്തരങ്ങൾക്ക് ശബ്ദ ഭാവം നൽകാൻ റഫിക്കല്ലാതെ ആർക്കാണ് കഴിയുക!രവി ഉറച്ചുതന്നെ നിന്നുകൊണ്ട് ബി.ആറിനോട് റഫി ഈ ഗാനം ആലപിക്കണമെന്ന് ആവശ്യപ്പെട്ടു. ആദ്യം വിസമ്മതിച്ചെങ്കിലും രവിയുടെ നിലപാട് മനസ്സിലാക്കിയ ബി.ആർ അതിന് വഴങ്ങി. പിന്നീട് റഫിയെ കണ്ട് അദ്ദേഹം പടിയില്ലെങ്കിൽ ആ സംഗീത ദൗത്യം തനിക്ക് പിൻവലിക്കേണ്ടിവരും എന്ന് ബോദ്ധ്യപ്പെടുത്തി. റഫി ഒന്നും ഉരുവിടാതെ പതിവ് പോലെ സമ്മതം മൂളി ചിത്രം പുറത്തിറങ്ങുന്നതിനു മുമ്പു തന്നെ ഗാനങ്ങൾ ഹിറ്റായി. ‘വക്ത് സെ ദിൻ ഔർ രാത് ‘എന്ന ഗാനത്തോടെ ബി.ആർ. ചോപ്രയെന്ന അതികായന്റെ മനസ്സിൽ മഞ്ഞുരുക്കമുണ്ടായി. അദ്ദേഹം റഫിയെ വിളിച്ച് സന്തോഷം പങ്കിട്ട് പറഞ്ഞു.
“റഫി സാഹബ് , ഇന്ത്യൻ സംഗീത ലോകത്ത് ഒരേയൊരു റഫി മാത്രമേയുള്ളൂ. അത് താങ്കളാണ്. അതെ, ‘വക്ത് ‘എന്നാൽ സമയം.
ഏതൊരു സംഗതിയും സമയാധിഷ്ഠിതമായിരിക്കും.”

രവിക്ക് മുഹമ്മദ് റഫിയോടുള്ള അഗാധമായ ആരാധന കുട്ടിക്കാലം മുതൽ തന്നെ ഉണ്ടായിരുന്നു. അദ്ദേഹം ജനിച്ചതും വളർന്നതും ഡൽഹിയിലായിരുന്നു. 1947 ൽ ഡൽഹിയിലെ ലാൽ ഖിലയിൽ വച്ച് സ്വതന്ത്ര ഇന്ത്യയുടെ ആഘോഷ പരിപാടി നടക്കുന്നു. ഇതിന്റെ ഭാഗമായി മുഹമ്മദ് റഫി, മുകേഷ് എന്നിവരുടെ ലൈവ് ഷോയും ഉണ്ടായിരുന്നു. തന്റെ ആരാധനാ മൂർത്തിയായ റഫിയെ കണ്ട് പാട്ട് പാടാനുള്ള ആഗ്രഹം സുഹൃത്തിനെ അറിയിക്കുകയും, അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശ്രമഫലമായി റഫി സാഹിബി നെ കോറൊണേഷൻ ഹോട്ടലിൽ വച്ച് നേരിട്ട് കാണാനുള്ള അവസരമുണ്ടാവുകയും ചെയ്തു. എന്നാൽ സുഹൃത്ത് തെറ്റാ യാണ് റഫി സാഹിബിന് രവിയെ പരിചയപ്പെടുത്തിയത്. രവിക്ക് സംഗീത സംവിധായകനാവാൻ മോഹമുണ്ടെന്നായിരുന്നു അദ്ദേഹം റഫിയോട് പറഞ്ഞത്. രവി അത് തിരുത്താനും നിന്നില്ല. മഹാ ഗായനായ റഫി സാഹിബെങ്ങാനും ഒരു പാട്ട് പാടാൻ പറഞ്ഞാലുള്ള അവസ്ഥയോർത്തായിരുന്നുമൗനം പാലിച്ചത് . റഫി നല്ല ഒരു സംഗീത സംവിധായകനാവാനുള്ള ഒട്ടേറെ മാർഗ്ഗനിർദ്ദേശങ്ങൾ രവിയോട് പറഞ്ഞാണ് പിരിഞ്ഞത്. അതിന് ശേഷം രവി , റഫിയെ കാണുന്നത് 1955 ൽ “വചൻ” എന്ന ചിത്രത്തിന്റെ സംഗീത സംവിധായകനായിട്ടായിരുന്നു. അദ്ദേഹം ഒരിക്കൽ പോലും ഡൽഹിയിൽ വച്ച് അന്ന് കണ്ട ആ യുവാവ് താനായിരുന്നുവെന്ന് ഓർമ്മപ്പെടുത്തിയില്ല .

ഇന്ത്യൻ സംഗീതത്തിലെ നാഴികക്കല്ലായി വിശേഷിപ്പിക്കുന്ന ഗാനമായിരുന്നു ഗുരുദത്ത് ചിത്രത്തിലെ “ചൗദ് വി കാ ചാന്ദ്” മുസ്ലിംസാമൂഹിക പാശ്ചാത്തല ത്തലത്തിലുള്ള കഥ .ഷകീൽ ബദായുനിയുടെ അതി മനോഹരമായ വരികൾ. ‘ ചൗദ് വി ക ചാന്ദ് ഹോ, യാഫ് താബ് ഹോ, ജോ ഭീ ഹെ തും , ഖുദാ കി ഖസം ലാ ജവാബ് ഹോ’ നാരീസൗന്ദര്യത്തെ വർണ്ണിക്കാൻ ഇതിലും മേലെ ഇനിയൊരു വരിയുണ്ടാവില്ല.
ഗസൽ ശൈലിയിൽ ചിട്ടപ്പെടുത്തിയതാണീ ഗാനം. റഫി അത് പ്രണയത്തിന്റെ തേൻ പുരട്ടിയാണ് പാടി യത്. ഈ പാട്ടിന്റെ പിന്നിൽ ഒരു അറിയാകഥയുണ്ട്.
മണിക്കൂറുകൾ നീണ്ട റിഹേഴ്സലിന് ശേഷമാണ് ഗാനത്തിന്റെ റിക്കോർഡിംഗ് കഴിഞ്ഞത്. റഫി
സ്റ്റുഡിയോയിൽ നിന്ന് മടങ്ങി. ഓർക്കസ്ട്രേഷൻ ടീമും വഴി പിരിഞ്ഞു. എന്നാൽ രവിയുടെ മനസ്സിൽ എവിടെയോ ഒരു അപൂർണ്ണത. പാട്ടിൽ അതിഭാവുകത്വം വന്നുവോയെന്നു സംശയം. രവി പിന്നീട് റഫി സാഹിബിനെ വിളിച്ച് മനസ്സ് പങ്കുവച്ചു. തെല്ലും നീരസം പ്രകടിപ്പിക്കാതെ ദിവസം അറിയിച്ചാൽ റീ റിക്കോർഡിംഗിന് എത്താമെന്നേറ്റു .എന്തുകൊണ്ടോ ദിവസങ്ങൾ കടന്നുപോയി. എല്ലാവരും തിരക്കിലായി രുന്നു. റിക്കോർഡ് ചെയ്ത പാട്ട് വെച്ച് തന്നെ ചിത്രീ കരണം നടന്നു. പടം റിലീസ് ചെയ്യുന്നതിന് മുമ്പേ തന്നെ പാട്ട് റേഡിയോ നിലയങ്ങൾ ആഘോഷിച്ചു. ഒരിക്കൽ പോലും മൂളി പാടാത്തവർ പോലും ചൗദ് വി ക ചാന്ദ് പാടി തുടങ്ങി. ഈ ചിത്രവും ഗാനങ്ങളും 1960 ലെ ഏറ്റവും വലിയ റിക്കോർഡ് വിജയം നേടി. റഫിക്ക് മികച്ച ഗായകനുള്ള ഫിലിം ഫെയർ അവാർഡും ലഭിച്ചു. കാലങ്ങൾക്കിപ്പുറം പ്രണയത്തിന്റെ നിലാ വെളിച്ചത്തിൽ ഓരോ കാമുക ഹൃദയങ്ങളും പാടി ക്കൊണ്ടിരിക്കുകയാണ്, “ചൗദ് വി ക ചാന്ദ് ഹോ “

രാജ് കുമാർ , രാജേന്ദ്ര കുമാർ എന്നിവർ അഭിനയിച്ച് 1961 ൽ റിലീസ് ചെയ്ത ചിത്രമാണ് ‘ഘറാന ‘ .ഇതിന്റെ സംഗീത സംവിധാനം നിർവ്വഹിച്ചത് രവിയാണ്. റഫി യുടെ ആലാപന സൗകുമാര്യം വിളിച്ചോതുന്ന മനോഹരമായ ഗാനമാണ് ‘യേ ഹുസ്ന് തെരാ ജാഗ് തുഛെ ഇഷ്ഖ് ജഗാ പെ ‘ .ഗസൽ ശൈലിയിൽ ചിട്ടപ്പെടുത്തി യ ഗീതമാണിത്. ഷക്കീൽ ബദായുനിയുടെ കവിത തുളുമ്പും വരികളെ സമർത്ഥമായി സംഗീതത്തിൽ ചാലിച്ചെടുത്ത ഗീതം. ആ വർഷത്തെ മികച്ച സംഗീത സംവിധായകനും ഗാന രചയിതാവിനുമുള്ള ഫിലിം ഫെയർ അവാർഡുകൾ ഇവരെ തേടിയെത്തി. ഇതേ വർഷം തന്നെ രവിയുടെ ഈണത്തിൽ റഫി ലത, ആശ എന്നിവരിലൂടെ നിരവധി യുഗ്മഗാനങ്ങളും പുറത്ത് വന്നു. ‘ മുഛേ പ്യാർ കി സിന്ദഗി ( പ്യാർ കി സാഗർ ) ആർക്കാണ് മറക്കാനാവുക ? ഈ ഈണം രവി തന്നെ മലയാള ചിത്രമായ ‘ ഗസലി ‘ ൽ
‘ഇശൽ തേൻ കണം’എന്ന പാട്ടിന് വേണ്ടി ഉപയോഗി ച്ചിട്ടുണ്ട്. ചൈനാ ടൗൺ എന്ന ചിത്രത്തിന് വേണ്ടി (1962) റോക്ക് സംഗീതത്തിന്റെ ചുവട് പിടിച്ച് രവി ചിട്ടപ്പെടുത്തിയ’ ബാർ ബാർ ദേഖോ ,ഹസാർ ബാർ ദേഖോ ‘ എന്ന ഗാനം യുവാക്കളുടെ ഹരമായി മാറി. ഷമ്മി കപൂർ ചിത്രങ്ങളിലെ റഫിയൻ ജാലവിദ്യ പ്രകടമായ ഗാനമാണിത്. ‘ഖാന്ദാൻ’ എന്ന ചിത്രത്തിന് (1964 ) വേണ്ടി റഫി പാടിയ ഭക്തിസാന്ദ്രമായ ‘ബഡി ധേർ ഭയീ നന്ദ് ലാലേ ‘ എന്ന ശ്രീകൃഷ്ണ ഭജൻ ഉത്തരേന്ത്യൻ സംസ്ഥാനങ്ങളിലെ ക്ഷേത്രങ്ങളിലും ഉത്സവ പറമ്പുകളിലും ആരവങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ചിരുന്നു. ഈ ചിത്രത്തിലെ സംഗീത സംവിധാനത്തിനാണ് രവിക്ക് രണ്ടാമതും മികച്ച സംഗീത സംവിധായകനുള്ള ഫിലിം ഫെയർ അവാർഡ് ലഭിച്ചത്.’ആജാ ആജാ ആജാ , തുജ് കോ പുകാരേ മേരാ പ്യാർ’ എന്ന ഗീതം കഴിഞ്ഞ ജന്മത്തിലെവിടെയോ പ്രേയസിയെ നഷ്ടപ്പെട്ട കാമുകന്റെ വിടപറയൽ നാദമായി കാലത്തെ വെല്ലുവിളിച്ചു കൊണ്ട് ഒഴുകിക്കൊണ്ടിരിക്കയാണ്. എത്ര വികാരഭദ്രമായാണ് രാജ്കുമാറിന്റെ ശബ്ദത്തിൽ റഫി പാടി ഫലിപ്പിച്ചത്. ഈ ഗാനത്തിന്റെ റിക്കോർ ഡിംഗ് വേളയിൽ റഫിയുടെ ആലാപന വൈഭവം കണ്ട് മതിമറന്ന് രവി റഫിയെ കെട്ടിപ്പിടിച്ച് ആശ്ലേഷി ക്കുകയുണ്ടായി. ഗാന പാശ്ചാത്തലവും പാട്ടിന് ചുണ്ട നക്കുന്ന അഭിനേതാവിന്റെ മാനറിസവും ഉൾക്കൊണ്ട് പാടാനുള്ള റഫിക്കുള്ള സിദ്ധി അപാരമായിരുന്നു.

സാരംഗിയെ പ്രണയിച്ച സംഗീതഞ്ജനാണ് രവി. അദ്ദേഹത്തിന്റെ മിക്ക ഗാനങ്ങളിലും ഈ ഒരു വാദ്യോപകര ണത്തിന്റെ തരളിത മീട്ടലുകൾ കാണാം. കാജൽ എന്ന ചിത്രത്തിലെ (1965) ‘ചൂ ലേനേ ദോ നാസുക് ഹോടോം സെ എന്ന’ഗാനത്തിൽ റഫിയുടെ ശബ്ദത്തി
നൊപ്പം അകമ്പടി സേവിക്കുന്ന സാരംഗിയുടെ മീട്ടൽ എത്ര ശ്രവണാനന്ദകരമാണെന്ന് പറയേണ്ടതില്ല. അതേ പോലെ ഈ ചിത്രത്തിൽ റഫി പാടിയ മറ്റൊരു ഗാനമാണ് ‘ യേ സുൽഫ് അഗർ ഖുൽ കേ ബിഖർ ജായെ തോ അച്ചാ’ ജീവിതം മുജ്‌ര ഖാനയിൽ തളച്ചിടപ്പെട്ട മദ്യപന്റെ ആത്മ നൊമ്പരങ്ങൾ പറയുന്ന വരികളാണിത്. സാഹിർ ലുധിയാൻവിയാണ് ഇതിന്റെ വരികൾ കുറിച്ചത്. ചിത്രത്തിൽ ഇടക്കിടെ വന്നു പോകുന്ന ഈ ഗാനശകലം പ്രേക്ഷക മനസ്സിൽ വാർന്നിറ്റുന്ന കണ്ണീർമഴപോലെയാവുന്നു. 1963 ൽ പുത്തിറങ്ങിയ “പ്യാർ കിയാ തൊ ഡർനാ ക്യാ”എന്ന ചിത്രത്തിലെ ‘സിന്ദഗീ ക്യാ ഹെ , ഗം ക ധരിയാ ഹെ ‘ എന്ന ഗാനത്തിന്റെ റിഹേർസൽ നടക്കുകയാണ്. ആറ് പ്രാവശ്യത്തോളം റിഹേഴ്സൽ നടന്നിട്ടും രവി യുടെ മനസ്സിൽ എന്തോ ഒരു അപൂർണ്ണത. ഒരിക്കൽ കൂടി റഫി സാഹിബിനോട് റിഹേഴ്സൽ ചെയ്യാൻ പറയാൻ മടിച്ച് നിൽക്കുമ്പോൾ പതിവ് പുഞ്ചിരി യോടെ രവിയെ നോക്കി പറഞ്ഞു. എത്ര പ്രാവശ്യം വേണമെങ്കിലും റിഹേഴ്സൽ ചെയ്യാൻ താൻ തയ്യാർ. അടുത്ത തവണ പാടിയപ്പോൾ ഉദ്ദേശിച്ച രീതിയിൽ പാട്ടിന് ജീവൻ വന്നു. അതായിരുന്നു റഫി സാഹിബ്.

വർഷങ്ങൾ കഴിഞ്ഞു. 1966 ൽ റഫി സാഹിബ് ലോകപര്യടനത്തിന് പുറപ്പെട്ടു. പ്രത്യേകിച്ചും കരീബിയൻ രാജ്യങ്ങളായ സൂരിനാം, ഗയാന, ട്രിഡിനാഡ് എന്നിവിട ങ്ങളിലേക്ക് . അവിടെയുള്ള ഇന്ത്യൻ വംശജരുടെ ഇഷ്ട ഗായകനാണ് റഫി. വേദികളിൽ നിന്നും വേദികൾ പങ്കിട്ടു. തന്റെ മാസ്റ്റർപീസ് ഗാനങ്ങൾ പലതും പാടി കൊണ്ടിരിക്കുന്നതിനിടയിൽ പ്രേക്ഷകർക്കിടയി ൽ നിന്നും “”സിന്ദഗി ക്യാ ഹെ , ഗം കാ ധരി യാ ഹെ” ( ഈ ജീവിതമെന്താണ് , ദുഃഖത്തിന്റെ നീരൊഴുക്കാണ്) പാടാനായി ആവശ്യമുയർന്നു. റഫി യാത്രയിലുടനീളം ഈ ഗാനം പാടിക്കൊണ്ടിരുന്നു. ദുഃഖഭാരവുമായി ജീവിതയാത്ര ആരംഭിച്ച കഴിഞ്ഞ കാല പ്രവാസികളുടെ പിൻ തലമുറക്കാരാണ് കരീബിയൻ രാജ്യ ങ്ങളിലെ ഇന്ന് കാണുന്ന ഇന്ത്യൻ വംശജർ. പര്യടനത്തിന് ശേഷം തിരിച്ചെത്തിയ റഫി ഈ ഗാനം പാടിയ വിവരം രവിയുമായി പങ്കിട്ടു. സ്റ്റേജ് ഷോകളിൽ റഫി ഒറിജനൽ ട്രാക്കിൽ നിന്നും വ്യത്യസ്തമായ രീതിയിൽ സ്വന്തം ട്രാക്ക് പിടിച്ചാണ് മിക്ക ഗാനങ്ങളും പാടുക. അങ്ങിനെ പാടിയ പല പാട്ടുകളും പിൽക്കാലങ്ങളിൽ ലോകോത്തര ഗാനങ്ങളായി മാറി. “ഓ ദുനിയാകെ രഖ് വാലെ “എന്ന ഗാനത്തിന്റെ ഹമ്മിംഗ് ഒറിജിനൽ ട്രാക്കി ൽ നിന്നും ഏറെ വ്യത്യസ്തമായി 1977 ൽ ലണ്ടൻ പ്രോ ഗ്രാമിൽ വച്ച് പാടിയതാണ്..

‘കോയി കാം നഹീ ഹെ മുശ്കിൽ, ജബ് കിയാ ഇറാദ പക്ക, മൈ ഹൂം ആദ്മി സടക് കാ ‘ ( ഉറച്ച ഉദ്ദേശ്യ ത്തോടെ ഇറങ്ങിപ്പുറപ്പെട്ടാൽ ഏത് ജോലിയും നിഷ് പ്രയാസം സാധ്യമാവും. ഞാൻ തെരുവിൽ നിന്നുമുള്ള മനുഷ്യ നാണ് )1977 ൽ റഫി, രവി കൂട്ടുകെട്ടിൽ പിറന്ന അവസാന ഗാനമാണിത്. (ചിത്രം : ആദ്മി സടക് കാ )
റഫിയും, രവിയും കഠിന പ്രയത്നത്തിലൂടെയാണ് തങ്ങളുടെ ലക്ഷ്യസ്ഥാനത്തേക്ക് എത്തിയത്. അവസാനമായി അവർ ചേർന്നൊരുക്കിയ ഈ ഗാനത്തിന്റെ വരികൾ ഇവിടെ അന്വർത്ഥമാവുകയാണ്.

കവർ : വിത്സൺ ശാരദാ ആനന്ദ്

പടിഞ്ഞാറൻ കണ്ടത്തിന്റെ അറ്റത്താണ്
ഉച്ചിയിൽ വെയിൽ പൊട്ടുമ്പോൾ
പാമ്പ് പുളയ്ക്കണ കൈതക്കാട്.
എന്റെ കല്യാണത്തിന് മുന്നേയതൊന്ന്
വെട്ടിതെളിക്കണമെന്ന് ഞാൻ പറയണ അന്നുവരെ എന്റെ അമ്മച്ചിക്ക്
ഉറക്കത്തിൽ നടക്കണ ശീലമേ ഇല്ലായിരുന്നു.

അടുത്ത പകൽ തൂവി തെറിച്ചപ്പോൾ
മുറിയിലോ മുറ്റത്തോ അമ്മച്ചിയില്ല.
പണ്ടപ്പൻ മൂക്കറ്റം കളളുംമോന്തി
അമ്മച്ചീടെ തലയിടിപ്പിച്ച് ചോരയൊലിപ്പിച്ചിട്ടും തീരാത്ത തരിപ്പ് തീർക്കാൻ
എന്നെം ഏട്ടനെം തിരയുമ്പോൾ,
ഞങ്ങളെ പിടിച്ച് അടുക്കള വാതിലൂടെ ഓടിയൊടുക്കം ജീവിക്കണോ മരിക്കണോന്ന് അന്തിച്ച് നിക്കണ കിണറ്റിൻകര വരേ
ഞാൻ തിരഞ്ഞുപോയി.
കണ്ടില്ല.

തിരിച്ചു വീട്ടിലെത്തിയപ്പോളുണ്ട് കൈതക്കാടിന്റെയുളളിൽ
നിന്ന് അമ്മച്ചി എണീറ്റു വരുന്നു.
എങ്ങനെ അവിടെ എത്തിയെന്ന് മാത്രം എത്തുംപിടിയും ഇല്ലത്രേ.
പിറ്റേന്നും
അതിന്റെ പിറ്റേന്നും
ഇതേ കഥയായപ്പോളാണ്
അടുക്കള ചാവി അമ്മച്ചിയറിയാതെ
ഞങ്ങൾ ഒളിപ്പിച്ചു വെച്ചത്.
നെഞ്ചുപൊട്ടിയ ഒരു കരച്ചിലാണ്
പിന്നെ രാത്രി വീടുകേട്ടത്.

“ഇതൊന്ന് തുറക്കാരേലും
എന്റെ ഒടേ തമ്പുരാനെ…
ഓൻ എന്റെ മക്കളെ കൊല്ലും.
എന്റെ ഒടേ തമ്പുരാനെ..
ഓനിപ്പം വരും.”
തൊളളകീറി അമ്മച്ചി കരഞ്ഞു.
അപ്പൻ മരിച്ചിട്ട് പന്ത്രണ്ട് കൊല്ലമായിട്ടും
ഓർമ്മകളുടെ വളളികാഞ്ഞിരം കയ്ച്ച്
പേടിയുടെ കുന്നികുരു തെറിച്ച്
ഞാനും ഏട്ടനും വീടും ഒപ്പം കരഞ്ഞു.

അന്ന് രാത്രി ഞങ്ങൾ ഒരുമിച്ച് കൈതക്കാട്ടിലുറങ്ങി.
വലത്തും ഇടത്തും കിടത്തി അമ്മച്ചി
പണ്ടത്തെ പോലെ ഞങ്ങളെ കെട്ടിപ്പിടിച്ചു.
ഒന്നും മിണ്ടാതെ ഞാനും ഏട്ടനും കണ്ണടച്ചു.
ഉറങ്ങാതെ പേടിച്ചൊളിച്ചു കിടന്ന
അടിയും തെറിയും കളളും
മണക്കണ രാത്രികൾ കണ്ണിൽ ഉമ്മവെച്ചു കോട്ടുവായിട്ടു എണീച്ചിരുന്നു.
പാമ്പ് രണ്ടെണ്ണമപ്പോൾ അതിലേ ഇഴഞ്ഞൊലിഞ്ഞു.

പിറ്റേന്ന് പകലും അമ്മച്ചി ഒന്നും ഓർത്തില്ല.
ഓർമ്മിപ്പിച്ചുമില്ല.
കൈതക്കാടുവെട്ടണ്ടന്ന് ഞങ്ങളങ്ങ് തീരുമാനിച്ചു.

പിന്നെയും ഇടയ്ക്ക് അമ്മച്ചി
ഉറക്കത്തിൽ നടന്നു.
അവരുടെ കല്യാണദിവസം
അപ്പന്റെ ഓർമ്മദിവസം.
അയാൾ ചവിട്ടികലക്കിയ ജനിക്കാത്ത
കുഞ്ഞിനെ സ്വപ്നം കണ്ടന്ന്.
ഏറ്റവും ഒടുവിൽ
എന്റെ ഇളയ ചെക്കൻ
കൈതക്കാട്ടിലെ പാമ്പിനെ കണ്ടു പേടിച്ചപ്പോൾ
കാടൊക്കെ അമ്മച്ചി തന്നെ ഒരുമ്പെട്ട്
വെട്ടിതെളിച്ചയന്ന് അവസാനമായി.

രാവിലെ
ഓർമ്മകളുടെ വിഷം തീണ്ടി
പേറോഴിഞ്ഞ കാടില്ലാ കറുത്ത മണ്ണിൽ തണുത്തുപുതഞ്ഞു അമ്മച്ചി കിടക്കുമ്പോഴും
വലത്തും ഇടത്തും രണ്ടാൾക്ക് കിടക്കാൻ പാകത്തിൽ ആ കൈകൾ മാത്രം
വട്ടത്തിൽ വിരിഞ്ഞുകിടന്നു.

കവർ ഡിസൈൻ : വിൽസൺ ശാരദ ആനന്ദ്