TRAVEL

ബ്രഹ്മപുത്ര പടിവാതിൽക്കൽ എത്തിയപ്പോൾ

ഒരു ദിവസം പതിവിൽ നിന്നും വ്യത്യസ്തമായി നേരം വെളുത്തു പോയി ഉറക്കമുണരാൻ. പുറത്ത് മേഘാവൃതമായ അന്തരീക്ഷവും ചാറ്റൽ മഴയും. അസമിലെത്തിയ ശേഷം ഇങ്ങനെയൊരു കാലാവസ്ഥ ആദ്യമായാണനുഭവപ്പെടുന്നത്. ദിവസങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് വൈകുന്നേരങ്ങളിലെ ശക്തമായ ഇടിയോടു കൂടിയ മഴയും തുടർന്ന് മംഗൽദായിയിലൂടെ ഒഴുകുന്ന ബേഗ നദിയുടെ ഭാവം മാറിയതും ഞങ്ങൾ ശരിക്കും ആസ്വദിച്ചതാണ്. എന്നാൽ അസമിലും അയൽ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും ഈ മഴക്കോള് തീർത്തത് ബംഗാൾ ഉൾക്കടലിൽ രൂപംകൊണ്ട ന്യൂനമർദ്ദമായിരുന്നു. രാത്രിയിലെപ്പോഴോ ടിൻ ഷീറ്റിട്ട മേൽക്കൂരയിൽ വെള്ളം വീഴുന്ന ശബ്ദം കേട്ടത് ഓർമ്മയിലുണ്ട്. മഴ അത്ര ശക്തമായി പെയ്തതായി തോന്നിയിട്ടില്ല. റോഡരികിലെ ചെറിയ ചാലുകളിലെല്ലാം വെള്ളം കെട്ടിനിൽക്കുന്നുണ്ട്. പക്ഷേ ഞങ്ങളാരും അതത്ര ഗൗനിച്ചിരുന്നില്ല.

അയൽവാസിയായ ലൂയിസും സുഹൃത്തുക്കളും റോഡിൽ നിന്ന് കാര്യമായെന്തോ സംസാരിക്കുന്നത് കേട്ട് ഇറങ്ങിച്ചെന്നപ്പോഴാണ് കുറച്ചകലെ റോഡിലും മറ്റും വെളളം കെട്ടിനിൽക്കുന്ന കാഴ്ച കണ്ടത്. പ്രളയജലം ഇങ്ങ് മുറ്റത്തെത്താറായി എന്നതു തന്നെയായിരുന്നു അവരുടെ ചർച്ചാവിഷയവും. ബ്രഹ്മപുത്രയിലെ പ്രളയമെന്നത് പ്രവചനാതീതമാണെന്നും 1988ൽ മേഘാലയയിലെ ശക്തമായ മഴയെ തുടർന്നുണ്ടായ വെള്ളപ്പൊക്കം കാരണം പലയിടങ്ങളിലും ചിറകൾ പൊട്ടി കൃഷിയിടങ്ങളിൽ വെള്ളവും ചെളിയും കയറി വിളകൾ എല്ലാം നശിച്ചിരുന്നുവെന്നും മുമ്പ് ലൂയിസ് പറഞ്ഞു കേട്ടിട്ടുണ്ട്. പ്രളയജലം ഇങ്ങെത്തിയെന്നറിഞ്ഞപ്പോൾ ശരിക്കും അതിശയം തോന്നി. ഇവിടെ ശക്തമായ മഴയൊന്നുമില്ലല്ലോ. എന്നിട്ടെന്തേ ഇത്രയും വെള്ളം! മഴ കൂടുതൽ ലഭിക്കുന്ന പ്രദേശങ്ങളിലൂടെയാണല്ലോ ഈ ബ്രഹ്മപുത്രന്‍റെ കടന്നുവരവ്. ബംഗാൾ ഉൾക്കടലിനെ ലക്ഷ്യംവെച്ചുള്ള തന്‍റെ അനുസ്യൂതമായ പ്രവാഹത്തിൽ ഇടയ്ക്കിടെ അവൻ ഭീകരരൂപം പ്രാപിക്കുമെന്നതറിയാം. അവസരം കിട്ടിയാൽ എല്ലാ അതിർവരമ്പുകളും ഭേദിച്ച് പുതുവഴികൾ തേടി ചിലയിടങ്ങളിൽ ദുരന്തങ്ങൾ വിതച്ചുമാകും യാത്ര. പോഷിപ്പിക്കാൻ ദിബാങ്ങ്, ലോഹിത്, സുബൻസിരി, മനാസ്, ടീസ്റ്റ തുടങ്ങി വലിയൊരു നദീശൃംഖല തന്നെയുണ്ടല്ലോ ഇടത്തും വലത്തുമായി. മേഘാലയ, അരുണാചല്‍പ്രദേശ്, സിക്കിം തുടങ്ങിയ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും അയൽരാജ്യമായ ഭൂട്ടാനിലും മറ്റുമുള്ള ശക്തമായ മഴ ലഭിക്കുന്ന കുന്നുകളാണല്ലോ ഇവയുടെ വൃഷ്ടിപ്രദേശങ്ങൾ. പിന്നെ നീരൊഴുക്കിനെങ്ങനെ കുറവുണ്ടാകും! വനനശീകരണത്തിന്‍റെ പ്രത്യാഘാതങ്ങളോടൊപ്പം ഭൂമി കുലുക്കവും മണ്ണിടിച്ചിലും മൂലമുണ്ടാകുന്ന അവശിഷ്ടങ്ങൾ അടിഞ്ഞ് നദിയുടെ അടിത്തട്ടുയരുന്നതും പ്രളയത്തിന്‍റെ തീവ്രത വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിനിടയാകുന്നു. ചില വർഷങ്ങളിൽ ദിവസങ്ങളോളം ലക്ഷക്കണക്കിന് ജനങ്ങളുടെ ജീവിതത്തെ വലച്ചും ഏറെ ജീവനാശം സൃഷ്ടിച്ചും മാത്രമേ അസമിന്‍റെ ജീവനാഡി കണക്കെ ഒഴുകുന്ന ബ്രഹ്മപുത്രയുടെ കലിയടങ്ങാറുള്ളു. സംസ്ഥാനത്തിന്‍റെ ഭൂവിസ്തൃതിയിൽ 40 ശതമാനവും ജൂൺ മുതൽ ഒക്ടോബർ വരെയുള്ള മൺസൂൺ കാലത്ത് പല തവണ പ്രളയം അനുഭവപ്പെടുന്ന പ്രദേശങ്ങളാണ്. ഹിമാലയത്തിലെ മഞ്ഞുരുകുന്നത് ഇടയ്ക്ക് വേനൽക്കാലത്ത് ജലനിരപ്പ് ഉയരുന്നതിനിടയാക്കാറുണ്ട്. വർഷാവർഷമുള്ള പ്രളയംമൂലം കരയിടിഞ്ഞ് ബ്രഹ്മപുത്രയുടെ വീതി ചിലയിടങ്ങളിൽ പത്ത് കി. മീറ്ററിലേറെയുണ്ടെന്ന് കേൾക്കുമ്പോൾ നമ്മൾ അതിശയിച്ചു പോകും. കരയിടിച്ചിൽ ബ്രഹ്മപുത്രയുടെ തീരവാസികളായ കർഷകർക്കൊരു പേടിസ്വപ്നം തന്നെയാണ്. ഒറ്റരാത്രി കൊണ്ട് ചിലപ്പോൾ അവർ വഴിയാധാരമാകും.

ഇവിടുത്തെ മണ്ണിന്‍റെ പ്രത്യേകത തന്നെയാണിതിന് കാരണം. ചുവന്ന പശിമരാശി മണ്ണും കളിമണ്ണും ബ്രഹ്മപുത്രയും അതിന്‍റെ പോഷകനദികളും ഒഴുക്കി കൊണ്ടുവരുന്ന എക്കൽ മണ്ണുമെല്ലാം ചേർന്നാണ് ബ്രഹ്മപുത്രാതടം രൂപപ്പെട്ടതു തന്നെ. ദൃഢതയില്ലാത്ത ഈ മണ്ണിന് പ്രളയജലത്തിന്‍റെ ശക്തിയെ പ്രതിരോധിക്കാൻ കഴിയില്ല.

വെള്ളം അല്പം താഴ്ന്ന് തുടങ്ങിയതോടെ വൈകുന്നേരം ഞങ്ങൾ പ്രളയക്കാഴ്ചകൾ നേരിൽ കാണാനിറങ്ങി. നാഷണൽ ഹൈവെയിലേക്കായിരുന്നു യാത്ര. മാനം തെളിഞ്ഞിട്ടേയില്ല. ചാറ്റൽമഴയുമുണ്ട്. കേട്ടറിവിനപ്പുറമുള്ള, ശരിക്കും പ്രളയബാധിതതരുടെ ജീവിത യാഥാർത്ഥ്യങ്ങൾ തൊട്ടറിഞ്ഞുള്ള ഒരു യാത്രയായത് മാറി. മുമ്പ് ഈ ഹൈവെയിൽ നിന്ന് നോക്കിയാൽ ഒരു വശത്ത് വളരെ വിശാലമായി കിടന്നിരുന്ന പ്രദേശം മുഴുവൻ കണ്ണെത്താദൂരത്തോളം പ്രളയജലമാണിപ്പോൾ തിരകളൊടുങ്ങിയ സമുദ്രതീരത്തു നിൽക്കുന്ന ഒരു പ്രതീതി. ഏതുദിക്കിലേക്കാണ് ഒഴുക്കെന്നു പോലുമറിയുന്നില്ല.

പാതയോരത്ത് നിരയായി നിരവധി വള്ളങ്ങൾ കെട്ടിയിട്ടിരിക്കുന്നു. ചിലതിന് മാത്രമേ മേൽക്കൂരയുള്ളു. അതിനുളളിൽ സ്റ്റൗ ഉപയോഗിച്ച് എന്തോ പാകം ചെയ്യുന്നുണ്ട് ചിലർ. സ്വന്തമായി വള്ളമുള്ള ഇവർ ദുരിതാശ്വാസ ക്യാമ്പിലെ ദുരിതം കൂടി അനുഭവിക്കേണ്ടെന്നു കരുതി ഈ കുഞ്ഞുമേൽക്കൂരക്കുകീഴിൽ കഴിഞ്ഞുകൂടുകയാവാം. തോണികൾക്കരികിലായി സ്ഥാപിച്ച ചീനവലകൾ ഉപയോഗിച്ച് കുട്ടികളും മുതിർന്നവരും മത്സ്യം പിടിക്കുന്നുണ്ട്. കിട്ടുന്നതേറെയും കുഞ്ഞുമത്സ്യങ്ങളാണ്. ഒരു പക്ഷേ വലയിൽ പെടുന്ന ഈ മത്സ്യങ്ങൾ മാത്രമാകും അവരുടെ അന്നത്തെ ആഹാരം. നിത്യവൃത്തിക്കായി ബ്രഹ്മപുത്രയെ ആശ്രയിക്കുന്നവരാകും ഇവരിലേറെയും. തകഴിയുടെ ‘വെള്ളപ്പൊക്കത്തിൽ’ എന്ന കഥയിലെ ചേന്നന്‍റെ പട്ടിയെപ്പോലെ രക്ഷപ്പെടാൻ കഴിയാതെ കുടിലിന്‍റെ മേൽക്കൂരയിൽ ഒറ്റപ്പെട്ടു കഴിയുന്ന മനുഷ്യജന്മങ്ങളുമുണ്ടാകും പലയിടങ്ങളിലും. വാഴത്തടകൾ കൂട്ടികെട്ടിയുണ്ടാക്കിയ ചങ്ങാടത്തിൽ സഞ്ചരിക്കുന്ന കുടുംബത്തിന്‍റെ ചിത്രം അന്ന് ദൂരദർശൻ വാർത്തയിൽ കണ്ടതോർമ്മയുണ്ട്. പ്രളയസമയത്ത് അല്പം ഉയർന്ന പ്രദേശത്തുകൂടെ കടന്നു പോകുന്ന റെയിൽപാളങ്ങൾക്കടുത്തുവരെ ജനങ്ങൾ കൂട്ടമായി അഭയം തേടുക പതിവാണ്. ശുദ്ധമായ കുടിവെള്ളം പോലും അവർക്കന്യമാകുന്ന കാലമാണിത്.

മംഗൽദായിയിലെ ഒരു സ്കൂളിൽ പ്രവർത്തിക്കുന്ന ദുരിതാശ്വാസ ക്യാമ്പും ഞങ്ങൾ അകലെ നിന്ന് നോക്കി കണ്ടു. ഉൾക്കൊള്ളാൻ കഴിയാത്തത്രയും ജനങ്ങളുണ്ടവിടെ. ഇത്തരം ക്യാമ്പിൽ കഴിയുന്നവരുടെ ജീവിതാവസ്ഥക്കു മാത്രമല്ല സാധാരണക്കാരായ അസം ജനതയുടെ ദുരിതങ്ങൾക്കും എന്നെങ്കിലും ഒരവസാനമുണ്ടാകുമോ എന്ന ചോദ്യവും മടക്കയാത്രയിൽ ഞങ്ങളുടെ ചർച്ചാവിഷയമായി. ഇത്തരം കാഴ്ചകൾ കാണുമ്പോൾ ശരിക്കും അസമിന്‍റെ ദുഃഖമെന്ന വിശേഷണം ബ്രഹ്മപുത്രയ്ക്കനുയോജ്യം തന്നെയെന്ന് നമ്മൾ അറിയാതെ മന്ത്രിച്ചു പോകും. എന്നാൽ ദുരിതങ്ങളുടെ കഥകൾ ഉള്ളിൽ തളം കെട്ടി നിൽക്കുമ്പോഴും അസം ജനത ബ്രഹ്മപുത്രയെ നെഞ്ചോട് ചേർത്തു വെയ്ക്കുന്നുണ്ട്. അതു മറ്റൊന്നു കൊണ്ടുമല്ല. നാനാവിധത്തിൽ ഈ നദിയെ ആശ്രയിക്കുന്നവരാണവർ. മാത്രമല്ല പ്രളയംമൂലം കൃഷിയിടങ്ങളിലെത്തുന്ന ലവണാംശവും പലയിടങ്ങളിലായി നിക്ഷേപിക്കുന്ന ഫലഭൂയിഷ്ടമായ എക്കൽമണ്ണും കർഷകർക്കൊരനുഗ്രഹമായി മാറുന്നുമുണ്ടല്ലോ.

കൃഷി നാശവും യാത്രാബുദ്ധിമുട്ടും മൂലം ഗ്രാമങ്ങളിൽ നിന്നുള്ള കാർഷികോൽപ്പന്നങ്ങളുടെ വരവ് നിലച്ചതിനാൽ മാർക്കറ്റുകളൊന്നും അന്ന് സജീവമല്ല. ലഭ്യമായ പച്ചക്കറികൾക്കെല്ലാം തീവിലയും. അതോടെ കുറച്ച് ദിവസം ഞങ്ങളുടെ അടുക്കളയിൽ ഒരുക്കുന്ന വിഭവങ്ങളിലും മാറ്റം വന്നു.

അടുത്തുള്ള ചെറിയ പുഴയിലെ ചെളികലർന്നൊഴുകുന്ന വെള്ളത്തിലെ കുഞ്ഞോളങ്ങളിൽ മണ്ണിരകൾ ഒന്നിച്ചു കൂടി ഒരു പന്തിന്‍റെ രൂപം പ്രാപിച്ച് താളത്തിൽ നീങ്ങുന്നു. ഉറുമ്പുകളുമുണ്ട് ഇത്തരമൊരു രക്ഷാമാർഗം സ്വീകരിച്ചുള്ള ദീർഘയാത്രയിൽ. ഓരോ ആവാസവ്യവസ്ഥയിൽ നിന്നും പിഴുതെറിയപ്പെടുന്ന ഇവരുടെയെല്ലാം അഭയസ്ഥാനം എവിടെയാണെന്നാർക്കറിയാം. വഴിയരികിൽ ചിലയിടങ്ങളിൽ ചെളിവെള്ളവും മാലിന്യങ്ങളും കെട്ടിക്കിടന്നതിന്റെ ദുർഗന്ധം. പ്രളയജലത്തിന്‍റെ ഉയരം തിട്ടപ്പടുത്താൻ കഴിയുന്ന വിധത്തിൽ താഴ്ന്ന പ്രദേശങ്ങളിലെ കെട്ടിടങ്ങളിൽ കൃത്യമായി അടയാളമിട്ടാണ് ബ്രഹ്മപുത്ര പിൻവാങ്ങിയത്. രണ്ടു ദിവസം കഴിഞ്ഞ് വെള്ളമിറങ്ങിയപ്പോഴുള്ള ഞങ്ങളുടെ ഊരുചുറ്റലിൽ ഇങ്ങനെ എത്രയെത്ര കാഴ്ചകൾ…

മുമ്പ് സമുദ്രസമാനമായ കാഴ്ച തീർത്ത ആ ഭൂമി വരണ്ടു കിടക്കുന്ന കാലത്തെ സായാഹ്നം. ഞാനും പവിത്രനും ബ്രഹ്മപുത്രയുമായൊന്നു കൂട്ടുകൂടാനായി ഒരു യാത്ര പുറപ്പെട്ടു. ഈ വഴിക്കാണല്ലോ മുമ്പ് ബ്രഹ്മപുത്ര ഞങ്ങളെ സന്ദർശിക്കാനെത്തിയത് എന്നു കരുതി നേരെ വച്ചുപിടിച്ചു. ഒരു തോണി കിട്ടിയാൽ കുറച്ചു നേരം ചുറ്റുമുള്ള കാഴ്ചകൾ ആസ്വദിച്ച് ബ്രഹ്മപുത്രയിലൂടെ ഒരു സഞ്ചാരം. അത്രയേ മോഹിച്ചുള്ളു. ഞങ്ങൾ ആ സമതലപ്രദേശത്തു കൂടെ ദീർഘദൂരം താണ്ടി. ഹൈവെയിൽ നിന്ന് ഇറങ്ങിപ്പുറപ്പെട്ട സ്ഥലം പിന്നിൽ കാണുന്നുണ്ടോ എന്ന് ഇടയ്ക്ക് തിരിഞ്ഞു നോക്കുന്നുണ്ടായിരുന്നു. മനുഷ്യവാസമില്ലാതെ കിടക്കുന്ന പ്രദേശമല്ലേ… നേരം ഇരുട്ടിയാലുള്ള സ്ഥിതിയോർത്ത് ഞങ്ങൾ തിരിച്ചു നടക്കാൻ തന്നെ തീരുമാനിച്ചു. ഒത്തിരി സങ്കടത്തോടെ ….

അസമിൽ വച്ചാണ് ചണം കൃഷി ആദ്യമായി കാണുന്നത്. നമ്മൾ വ്യാപകമായി ഉപയോഗിക്കുന്ന ചാക്കും ചാക്കു നൂലുമെല്ലാം ചണ വ്യവസായത്തിന്റെ ഉല്പന്നങ്ങളാണെന്നു മാത്രമറിയാം. ഒരു സായാഹ്നയാത്രയിൽ യാദൃശ്ചികമായാണ് ആ ചെടിയും അതിന്റെ കൃഷി രീതിയുമെല്ലാം പരിചയപ്പെടാൻ അവസരം ലഭിച്ചത്. അവിടെ നെൽകൃഷിയിറക്കാറുള്ള പാടങ്ങളിൽ തന്നെയാണ് ചണം കൃഷി ചെയ്യുന്നതെങ്കിലും പ്രളയം മൂലം കൃഷിയിടങ്ങളിൽ നിക്ഷേപിക്കപ്പെടുന്ന ഫലഭൂയിഷ്ടമായ എക്കൽ മണ്ണ് ഈ കൃഷിക്ക് ഏറെ അനുയോജ്യമാണത്രേ. സുവർണനാരുകൾ എന്നറിയപ്പെടുന്ന ചണത്തിന്‍റെ കൃഷി അസമിൽ പലയിടങ്ങളിലുമുണ്ടെങ്കിലും ഞങ്ങൾ താമസിക്കുന്ന മംഗൽദായിയിൽ കാര്യമായിട്ടില്ല. മാർച്ച് മുതൽ മെയ് വരെയുള്ള കാലത്ത് കൃഷിയിറക്കി സപ്തംബർ മാസത്തോടെ വിളവെടുക്കുന്ന ഒരു നാണ്യവിളയാണ് ചണം. മൂന്നു മീറ്ററോളം നീളത്തിൽ വളരുന്ന ശാഖകളില്ലാത്ത ഈ ചെടി മുറിച്ചെടുത്ത് ഉണക്കിയശേഷം കെട്ടുകളാക്കി ഒഴുക്കുള്ള വെള്ളത്തിൽ 20 ദിവസത്തോളം അഴുകാനിടുന്നു. ഇത് പുറത്തെ പാളി നീക്കി തണ്ടിൽനിന്ന് നാര് പിഴുതെടുക്കുന്നതെളുപ്പമാക്കുന്നു. തുടർന്ന് നന്നായി കഴുകിയെടുത്ത നാരുകൾ മുളവച്ചുണ്ടാക്കിയ അയകളിൽ ഉണക്കാനിടുന്നതാണ് ചണം സംസ്കരണത്തിന്റെ ആദ്യപടി. ആ കാലത്ത് ചണവ്യവസായത്തിൽ ഒന്നാം സ്ഥാനം അലങ്കരിച്ചിരുന്ന രാജ്യമായിരുന്നു ഇന്ത്യ. അസമിൽ ബാർപേട്ട, ഗോൽപ്പാറ, നൗഗോൺ, ദരാംഗ് എന്നിവിടങ്ങളിലാണ് പ്രധാനമായും ചണംകൃഷിയുള്ളത്. ഇന്ന് ഇന്ത്യൻ സംസ്ഥാനങ്ങളിൽ പശ്ചിമ ബംഗാളാണ് ചണം ഉല്പാദനത്തിൽ ഒന്നാം സ്ഥാനത്തുള്ളത്. ഒരു പ്രകൃതിസൗഹൃദഉല്പന്നമായതിനാൽ ചണ വ്യവസായത്തിന്റെ പ്രാധാന്യം ദിനംപ്രതി വർദ്ധിച്ചുവരുന്നുണ്ട്. എങ്കിലും ആഗോളതാപനത്തിന്‍റെ ഫലമായി ചൂട് കൂടുന്നതും പ്രളയം മൂലമുണ്ടാകുന്ന പാടശേഖരങ്ങളിലെ വെള്ളക്കെട്ടുമെല്ലാം ഈ കൃഷിയെ ദോഷകരമായി ബാധിക്കുന്നുണ്ട്.

(തുടരും)

_{കവര്‍ ഡിസൈന്‍: സി പി ജോണ്‍സണ്‍}

കാംരൂപ് എക്സ്പ്രസിൽ ആയിരുന്നു തുടർന്നുള്ള യാത്ര. പ്ലാറ്റ്ഫോമിലെ വലിയ തിരക്കും കമ്പാർട്ട്മെന്റിന്‍റെ സ്ഥാനമറിയാതിരുന്നതും മൂലം ബാഗുകളും തൂക്കി ഓടിക്കിതച്ച് വണ്ടിയിൽ കയറിപ്പറ്റാൻ ഞങ്ങൾ ശരിക്കും ബുദ്ധിമുട്ടി. അപ്പോഴേക്കും വണ്ടി ചൂളംവിളിച്ച് പുറപ്പെട്ടിരുന്നു. സീറ്റുകൾ കുട്ടികളും അമ്മമാരുമെല്ലാം കൈയ്യടക്കിയിട്ടുണ്ട്. ടി.ടി.ആർ വന്നപ്പോഴാണ് മനസ്സിലായത് അടുത്ത കമ്പാർട്ടുമെന്റിലാണ് ഞങ്ങൾ കയറേണ്ടതെന്ന്… ഏതായാലും അങ്ങോട്ട് മാറി സീറ്റ് തരപ്പെടുത്തി. ആ യാത്ര വല്ലാത്തൊരനുഭവം തന്നെയായിരുന്നു…

ബംഗാളിയും ഹിന്ദിയും ആസ്സാമീസുമെല്ലാം സംസാരിക്കുന്നവരുടെ ബഹളങ്ങൾക്കിടയിൽ തീർത്തും ഒറ്റപ്പെട്ട് രണ്ടു മലയാളീസ്…. വൃത്തിഹീനമായ ബോഗി… ചുറ്റിലും പാൻ മസാലകളുടെ ഗന്ധം വമിക്കുന്ന മുഖങ്ങൾ മാത്രം….

ഇടയ്ക്കൊരു ഗ്രാമത്തിൽ വണ്ടി പിടിച്ചിട്ടപ്പോൾ പുറത്തു കണ്ട കാഴ്ചകളിലൊന്ന് ഇന്നും മനസ്സിൽ തെളിഞ്ഞു നിൽക്കുന്നുണ്ട്. പനയിൽ നിന്ന് കള്ള് ശേഖരിക്കുന്ന തൊഴിലാളിയുടെ കൂടെയെത്തിയ രണ്ടു കുട്ടികൾ. സഹോദരി സഹോദരന്മാരാകാനാണ് സാധ്യത. പെൺകുട്ടിയുടെ ഒരു കൈയിൽ കളിപ്പാട്ടത്തിനൊപ്പം ഒരു പൊതിയുണ്ട്. മറുകൈയിൽ പേരയ്ക്ക പോലെയുള്ള ഏതോ കനിയും. ചൂട് കാരണം വണ്ടിയിൽ നിന്ന് പുറത്തിങ്ങി നിൽക്കുന്നവരെ കൗതുകത്തോടെ വീക്ഷിച്ച് കൊണ്ടാണ് രണ്ടുപേരുടെയും നിൽപ്പ്. ഇടയ്ക്ക് കൈയിലുള്ളത് വീതംവച്ച് നുണയുന്നുമുണ്ട്… ദാരിദ്ര്യത്തിനിടയിലും തന്‍റെ ചുറ്റുപാടുമുള്ള പ്രകൃതിയെ അടുത്തറിഞ്ഞ് ബാല്യം ആസ്വദിച്ചു കഴിയുന്ന, ‘പഥേർപാഞ്ചാലി’യിലെ ദുർഗ്ഗയേയും ചെറിയ കുസൃതികളുമായി ഒപ്പം ചേരുന്ന സഹോദരൻ അപുവിനെയും ഓർമ്മയിലേക്കെത്തിക്കുന്നതായിരുന്നു ഈ കാഴ്ച. അതിനാൽ ആ കുഞ്ഞുങ്ങൾക്ക് ചുറ്റിലും ഞാൻ കാറ്റത്തുലഞ്ഞാടുന്ന മനോഹരമായ കാശ് പൂക്കളെ തിരഞ്ഞു. എവിടെ ?… ഇനി ആ കുശദർഭകൾ അവിടെ വളരുന്നുണ്ടെങ്കിൽ തന്നെ ഈ ജൂലായ് മാസത്തിൽ അവ എങ്ങനെ പൂവിടാനാണ്…

1980 ൽ പ്രീഡിഗ്രിപഠന കാലത്താണ് ബിഭൂതിഭൂഷൺ ബന്ദോപാദ്ധ്യായയും സത്യജിത്ത് റേയുമെല്ലാം മനസ്സിൽ കൂടിയേറുന്നത്. ഇംഗ്ലീഷ് ഗദ്യപുസ്തകമായ ‘ഫൂട്ട് പ്രിന്റ്സ് ‘ ൽ പഥേർ പാഞ്ചാലിയുടെ ആദ്യനാളിലെ ഷൂട്ടിങ്ങ് അനുഭവങ്ങൾ വിശദീകരിച്ചിരുന്നല്ലോ. 1952 ലെ പൂജ അവധിക്കാലത്താണ് ദുർഗ്ഗയും അപ്പുവും കരിമ്പുക തുപ്പിക്കൊണ്ട് നീങ്ങുന്ന തീവണ്ടി കാണാനെത്തുന്ന ഭാഗം ബൊറാൽ ഗ്രാമത്തിലെ ‘പാൽസിറ്റ് ‘ റെയിൽവെ സ്റ്റേഷൻ പരിസരത്തു വെച്ച് സത്യജിത്ത്റേ ചിത്രീകരിച്ചത്. അടുത്ത ആഴ്ച വീണ്ടും അവിടെയെത്തിയപ്പോൾ കണ്ട കാഴ്ച സങ്കടപ്പെടപ്പെടുത്തുന്നതായിരുന്നത്രെ…. കാശ് പൂക്കളെല്ലാം കന്നുകാലികൾ മേഞ്ഞ് നശിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു. കഷ്ടം ! അദ്ദേഹത്തിന് അടുത്ത ഒക്ടോബർ വരെ കാത്തിരിക്കേണ്ടി വന്നു തുടർന്നുള്ള ഭാഗം ചിത്രീകരിക്കാൻ എന്നത് ചരിത്രം.

യാത്രയുടെ അവസാന മണിക്കൂറുകൾക്കിടയിൽ പരിചയപ്പെട്ട ഗുവാഹത്തിയിലെ ഒരു റെഡിമെയ്ഡ് വസ്ത്രവ്യാപാരി ഞങ്ങൾക്കൊരു തുണയായി. മണിക്കൂറുകളോളം വൈകി രാത്രി 12 മണിക്കു ശേഷമാണ് ട്രെയിൻ വടക്കു കിഴക്കൻ ഇന്ത്യയുടെ കവാടം എന്നു വിളിക്കുന്ന ഗുവാഹത്തിയിലെത്തുന്നത്.

അസമയത്താണ് സ്റ്റേഷനിൽ എത്തുന്നതെങ്കിൽ നേരം വെളുത്തിട്ട് പുറത്തു പോയാൽ മതിയെന്നൊക്കെ പലരും ഞങ്ങൾക്ക് നിർദ്ദേശം നൽകിയിരുന്നു. അക്കാര്യം ഞങ്ങൾ ഒന്ന് ചർച്ചയ്ക്കെടുത്തു. ഒരു റൂം സംഘടിപ്പിച്ചു തരാം എന്നു കേട്ടപ്പോൾ ആ സുഹൃത്തിനൊപ്പം ചേരാനാണ് ഞങ്ങൾക്ക് തോന്നിയത്… അത്രയും നേരത്തെ അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ ഇടപെടൽ കൊണ്ടായിരിക്കാം പവിത്രൻ ഭായ് വലിയ ആത്മവിശ്വാസത്തിലായിരുന്നു.

സ്റ്റേഷന് പുറത്തിറങ്ങുമ്പോഴേക്കും ഭായ്… ഭായ്… വിളിയുമായി ഒത്തിരി സൈക്കിൾറിക്ഷക്കാർ നമ്മുടെ പിന്നാലെയെത്തുന്നത് ഒരു നിമിഷം രസകരമായി തോന്നിയെങ്കിലും മറുനിമിഷം അവരുടെ ജീവിതാവസ്ഥയെക്കുറിച്ച് ഓർത്തു പോയി. പകലന്തിയോളം നഗ്നപാദരായി മുച്ചക്രം ചവിട്ടിക്കറക്കുന്ന ഇവർക്ക് ലഭിക്കുന്നത്‌ തുഛമായ വരുമാനമാണെന്ന് എവിടെയോ വായിച്ചതോർമ്മയുണ്ട്. ഒരു ഓട്ടോ റിക്ഷ പോലും അന്ന് അവിടെയെങ്ങും കണ്ടില്ല…

അങ്ങനെ ആദ്യമായി സൈക്കിൾ റിക്ഷയിൽ കയറിയൊരുയാത്ര…

ആ നിമിഷം മുതൽ അരുതാത്തതെന്തോ ചെയ്യുന്നു എന്ന തോന്നൽ… കുറച്ചു നേരം ഉള്ളൊന്നു നിശ്ചലമായി. പുറത്തെ ഭാവമപ്പോൾ മൗനം തന്നെയായിരിക്കുമല്ലോ.

നേരത്തെ കൊൽക്കത്ത നഗരത്തിലൂടെ പിന്നിൽ ആളുകളെയിരുത്തി കൈ കൊണ്ട് വലിച്ച് ഓടുന്ന റിക്ഷകളുടെ കാഴ്ച മനസ്സിൽ ഉയർത്തിയത് അടിമത്തത്തിന്‍റെ ഒരു ബാക്കിപത്രം തന്നെയല്ലേ ഇതെല്ലാമെന്ന ഒരു ചോദ്യമായിരുന്നു…ഞങ്ങൾക്കു വഴികാട്ടിയാകുന്നത് കച്ചവടക്കാരൻ കയറിയ റിക്ഷയാണ്.

വിജനമായ തെരുവുകൾ… ചിലയിടങ്ങളിൽ മുനിഞ്ഞു കത്തുന്ന വഴിവിളക്കുകൾ… ഞങ്ങളെയും വഹിച്ച് പെഡലുകൾ ആഞ്ഞുചവിട്ടുകയാണ് കൃശഗാത്രനായ ആ റിക്ഷക്കാരൻ… ഏത് വിദൂരതയിലേക്കാണാവോ ഈ പോക്ക് എന്ന ഭാവത്തിൽ ഞാൻ പവിത്രനെ നോക്കി കൈമലർത്തി. അവൻ തിരിച്ചും… എന്തൊക്കെയോ ചിന്തിച്ച് കൂട്ടുന്നതിനിടയ്ക്ക് ഞങ്ങൾ മുഖാമുഖം നോക്കും…അഞ്ചു മിനിറ്റിലേറെ കഴിഞ്ഞിട്ടും യാത്ര അവസാനിക്കുന്നില്ല…. ചെറിയൊരു ഭയം തോന്നാതല്ല…

തന്‍റെ സ്ഥാപനത്തിനടുത്തു തന്നെ ഞങ്ങൾക്ക് താമസ സൗകര്യമൊരുക്കാനാണ് സത്യത്തിൽ അദ്ദേഹം ശ്രമിച്ചതെന്ന് അവസാനം റിക്ഷ നിർത്തിയിറങ്ങിയപ്പോൾ മനസ്സിലായി. മൂന്നു ദിവസങ്ങളായി രാത്രിയിലെ വിശ്രമം എന്നത് ബർത്തിൽ കിടന്ന് ഇടയ്ക്കിടെയുളള മയക്കങ്ങൾ മാത്രമായിരുന്നല്ലോ. അതുകൊണ്ട് യാത്രാ ക്ഷീണം നന്നായുണ്ട്.

നല്ല തണുപ്പ്…

റൂം ബോയ് എത്തി മറ്റ് എന്തെങ്കിലും ആവശ്യ മുണ്ടോ എന്നന്വേഷിച്ചപ്പോഴാണ് ഏറെ വർഷങ്ങൾക്കു ശേഷം ചൂടുവെള്ളത്തിന്‍റെ ഹിന്ദി എന്താണെന്നാലോചിച്ചത്… ഏതായാലും ഇനി ഇത്തരം ചിന്തകൾ ഒരുപാട് വേണ്ടിവരും…

(തുടരും)

_{കവര്‍ ഡിസൈന്‍: വില്‍സണ്‍ ശാരദ ആനന്ദ്‌}

1990 ജൂലൈ 21
യാത്ര പുറപ്പെടേണ്ട ദിവസം. ഒരുക്കങ്ങളെല്ലാം കഴിഞ്ഞപ്പോഴാണ് എല്ലാവരോടും യാത്ര പറഞ്ഞിറങ്ങു ന്നതിനെക്കുറിച്ചോർത്തത്. സത്യത്തിൽ വീട്ടുകാരെയെല്ലാം ഉപേക്ഷിച്ച് എങ്ങോട്ടോ നാടു വിടുന്നതു പോലെയൊരു തോന്നലായിരുന്നു. കോഴിക്കോട് നിന്ന് പാട്ന എക്സ്പ്രസിലായിരുന്നു ഞങ്ങളുടെ യാത്ര. അതു കൊണ്ട് കൊൽക്കത്തയിൽ നിന്ന് ഗോഹട്ടിക്ക് വണ്ടി മാറി കയറണം. ഞങ്ങളെ യാത്രയാക്കാൻ എന്‍റെ അനുജൻ ദിനേശ്, സുഹൃത്തായ മധു, പവിത്രന്‍റെ ജ്യേഷ്ഠൻ ദേവൻ, അളിയൻ ജയപ്രകാശ് എന്നിവരെല്ലാം സ്റ്റേഷനിൽ എത്തിയിരുന്നു. സത്യത്തിൽ ഉള്ളിലൊരു സങ്കടക്കടലിനെ അണകെട്ടി നിർത്തിയായിരുന്നു അവരോടെല്ലാം ഞങ്ങൾ യാത്ര പറഞ്ഞത്.

പരപ്പനങ്ങാടിയിൽ നിന്നു കൊൽക്കത്തയിലെ ജോലി സ്ഥലത്തേക്കു പോകുന്ന റഷീദിനെയാണ് ഞങ്ങൾ ട്രെയിനിൽവച്ച് ആദ്യം പരിചയപ്പെട്ടത്. ‘ഏതായാലും ഹൗറ വരെ ഒരു മലയാളിയെ കിട്ടിയത് നന്നായി’ എന്ന പവിത്രന്‍റെ അഭിപ്രായത്തോട് യോജിച്ചുകൊണ്ട് ഞങ്ങൾ അവനുമായി വലിയ സൗഹൃദത്തിലായി. കൊൽക്കത്തയുടെ പ്രത്യേകതകൾ, ഹൗറ സ്റ്റേഷനിലെ തിരക്ക്, അതിനിടയിൽ വിലസുന്ന പോക്കറ്റടിക്കാർ ഇവയെല്ലാം ഇടയ്ക്കിടെയുള്ള അവന്‍റെ സംസാരത്തിൽ കടന്നു വന്നിരുന്നു. മറ്റൊരു സഹയാത്രികൻ പയ്യന്നൂർക്കാരനായ ബാലകൃഷ്ണൻ മാസ്റ്ററായിരുന്നു. റിട്ടയേർഡ് അധ്യാപകൻ. വിജയവാഡയ്ക്കായിരുന്നു അദ്ദേഹത്തിന്‍റെ യാത്ര. ഇവർ രണ്ടു പേരും നൽകിയ ഒത്തിരി നിർദേശങ്ങൾ തുടർയാത്രയിൽ ഞങ്ങൾക്കൊരു മുതൽക്കൂട്ടായിരുന്നു.

അഡ്മിഷനാവശ്യമുള്ള ക്യാഷ് ട്രാവലേഴ്സ് ചെക്കാക്കി മാറ്റിയത് ഊണിലും ഉറക്കത്തിലുമെല്ലാം ഞങ്ങളുടെ അരയിൽ തന്നെ സുരക്ഷിതമായി ഇരുന്നു. പുതിയ പുതിയ കാഴ്ചകൾ സമ്മാനിച്ചു കൊണ്ട് ദിവസങ്ങൾ കടന്നുപോയി. തികച്ചും വ്യത്യസ്തമായ ഗ്രാമങ്ങളും നഗരങ്ങളും. എത്രയെത്ര ജീവിത മുഹൂർത്തങ്ങളാണ് പുറംകാഴ്ചയിൽ മിന്നിമറയുന്നത്. ആന്ധ്രയിലെ വിശാലമായ പാടശേഖരങ്ങൾ, വൈവിധ്യമാർന്ന മറ്റു കൃഷിയിടങ്ങൾ… പല വേഷക്കാരുടെയും ഭാഷക്കാരുടെയും സാന്നിദ്ധ്യം എല്ലാം യാത്രയിൽ പുതിയ അനുഭവം തീർക്കുന്നതായിരുന്നു. നൂറ്റാണ്ടുകളിലൂടെ നിരവധി സാമ്രാജ്യങ്ങളും രാജവംശങ്ങളും ഉയർന്നു വരികയും തകർന്നടിയുകയും ചെയ്ത ചരിത്ര ഭൂമികയിലൂടെയാണല്ലോ ഈ യാത്ര… ഓർത്തെടുക്കാൻ എത്രയെത്ര ചരിത്ര പുരുഷന്മാർ.. സംഭവങ്ങൾ.. രാജ്യതന്ത്രജ്ഞത കൊണ്ട് സൈനിക വിജയങ്ങൾ നേടി നാടുകൾ കീഴടക്കിയവർ.. പുതിയ ദർശനങ്ങളിലൂടെ സമൂഹത്തെ നയിച്ചവർ..

ഒഡീഷയിലേക്കെത്തിയപ്പോൾ ട്രെയിനിലും പ്ലാറ്റ് ഫോമിലുമെല്ലാം ചായവില്പനക്കാരൻ മണ്ണുകൊണ്ടുണ്ടാക്കിയ കുഞ്ഞു ഗ്ലാസുകളുപയോഗിക്കുന്നതു കണ്ടപ്പോൾ ഞങ്ങൾക്ക് ഏറെ കൗതുകം തോന്നി. “അല്ല ഇത് തിരിച്ചു കൊടുക്കണോ ?” വേണ്ടെന്നറിഞ്ഞപ്പോൾ ബാഗിന്‍റെ സൈഡ് പോക്കറ്റിൽ തിരുകി വച്ചു.

ചിലയിടങ്ങളിലെ മഴക്കെടുതികളുടെ കാഴ്ച മനസ്സിനെ അലോസരപ്പെടുത്തുന്നതായിരുന്നു. വർഷാവർഷവും ഇവർ അനുഭവിക്കുന്ന ദുരിതങ്ങൾ എത്രയാവും അല്ലേ? എവിടെയാണാവോ ആ പഴയ കലിംഗ രാജ്യം? ചരിത്ര ക്ലാസിൽ അശോക ചക്രവർത്തി കലിംഗ കീഴടക്കിയതും തുടർന്ന് അദ്ദേഹത്തിനുണ്ടായ മാനസാന്തരവുമെല്ലാം വിശദീകരിക്കുമ്പോൾ എന്നും ഒരു പ്രത്യേക ഊർജ്ജം കൈവരുമായിരുന്നു. പലപ്പോഴും കുഞ്ഞുമനസ്സുകളിൽ യുദ്ധ പ്രതിഷേധത്തിന്‍റെ വെള്ളരിപ്രാവുകളെ പറത്തിക്കൊണ്ട് മാത്രമേ അത് അവസാനിപ്പിക്കാറുള്ളൂ.

വൈദേശികാധിപത്യത്തിനെതിരെയുള്ള പോരാട്ടത്തിൽ ഒരിക്കലും പിൻതിരിഞ്ഞോടാൻ മനസ്സില്ലാത്തവരുമുണ്ടായിരുന്നല്ലോ. അന്നുമിന്നും പാർശ്വവൽക്കപ്പെട്ടവരായി കഴിയുന്ന സന്താളർ. കൊൽക്കത്ത ലക്ഷ്യം വച്ചായിരുന്നു അന്ന് ആ പടയാളികൾ മുന്നേറിയത്. അവസാനത്തെയാളും മരിച്ചു വീഴുന്നതുവരെ.

വണ്ടി ബംഗാളിലേക്ക് എത്തിയെന്നറിയിച്ചത് റഷീദായിരുന്നു. ഇന്ത്യയുടെ സാംസ്കാരിക നഗരം എന്നറിയപ്പെടുന്ന കൊൽക്കത്തയിലെ ഹൗറയിൽ നിന്ന് ഗോഹട്ടിക്കുള്ള അടുത്ത ട്രെയിൻ ഏതു സമയത്താണ്? ഒന്നും അറിയില്ല. നല്ല തിരക്കുള്ള സ്റ്റേഷനാണിത്. ചായയും മറ്റു ഭക്ഷണസാധനങ്ങളും വിൽക്കുന്നവരുടെയും യാത്രക്കാരുടെയും പോർട്ടർമാരുടെയുമെല്ലാം ഓട്ടവും ബഹളവും. റഷീദ് ഞങ്ങളോട് യാത്ര പറഞ്ഞു. ഇനി തുടർന്നുള്ള യാത്രയുടെ വിവരങ്ങൾ തിരക്കണം. ഞാൻ ബാഗുകളുടെ കാവൽക്കാരനായി ഒരു ഭാഗത്തേക്ക് മാറി നിന്നു. പവിത്രൻ റിസപ്ഷൻ കൗണ്ടർ തിരക്കി പോയി.

“വൈകിയിട്ടേ ട്രെയിനുള്ളു. ഇനി നമുക്ക് തടിയുറപ്പിച്ച് ഇത്തിരി വിശ്രമിക്കാം” അന്വേഷണം കഴിഞ്ഞെത്തിയ പവിത്രൻ ഭായ് പറഞ്ഞു. ഒരു ഹോട്ടൽ കണ്ടെത്തി. ഇവിടുത്തെ വിഭവങ്ങളുടെ പേരൊന്നും പരിചയമില്ലാത്തതിനാൽ മീൽസ് എന്നല്ലാതെ മറ്റെന്താണ് ഈ ഉച്ചയാവാൻ നേരത്ത് പറയുക!ഒരു കപ്പ് പച്ചരിച്ചോറ് വിളമ്പി കൂടെ ദാൽകറിയും. മറ്റെന്തെങ്കിലും വേണോ എന്ന സപ്ലയറുടെ ചോദ്യത്തിനൊപ്പമുള്ള വിശദീകരണത്തിൽ ചിക്കൻ എന്നു കേട്ടതിനാൽ ഓർഡർ ചെയ്തു. ഒരോ ചെറിയ പീസ് ചിക്കൻ കിട്ടി. ബില്ലിന്‍റെ കഥ പറയുന്നില്ല. ഇനിയെന്തെല്ലാം വരാനിരിക്കുന്നു. ഏതായാലും ഇതൊക്കെയായങ്ങ് പൊരുത്തപ്പെടുക. അത്ര തന്നെ. പിന്നെ കേട്ടറിഞ്ഞ കൊൽക്കത്തയെ ക്കുറിച്ചായിരുന്നു ചിന്ത.

സാഹിത്യം, കല, സിനിമ, രാഷ്ട്രീയം തുടങ്ങി വിവിധ രംഗങ്ങളിലെ എത്രയോ മഹാരഥൻമാരുടെ കർമ്മ മണ്ഡലമെന്ന നിലയിൽ പ്രശസ്തമായ നഗരമാണിത്. ഈ വംഗദേശത്തെ കൃതികൾ പലതും എം.എൻ. സത്യാർഥിയും വി.സാംബശിവനും നമുക്ക് പരിചയപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ടല്ലോ. വൈദേശികാധിപത്യം ശക്തി പ്രാപിക്കുന്നതിനൊപ്പം വളർന്നുവന്ന ഒരു കച്ചവടകേന്ദ്രം ക്രമേണ ഇന്ത്യയുടെ ഭരണസിരാകേന്ദ്രമായി മാറിയതാണ് ഈ നഗരത്തിന്‍റെ ചരിത്രം. അതുകൊണ്ടു തന്നെ അതിപ്രാചീനമായ ശേഷിപ്പുകളൊന്നും ഇവിടെയില്ലല്ലോ. എല്ലാം ഓർക്കുകയല്ലാതെ കേട്ടറിഞ്ഞതും അതിനപ്പുറവുമുള്ള കാഴ്ചകൾ ആസ്വദിക്കാനും ഉള്ളിൽ കൊൽക്കത്തയുടെ പുതിയ ഒരു ചിത്രം രൂപപ്പെടുത്താനും ഈയവസരത്തിൽ യാതൊരു നിവൃത്തിയുമില്ല. ഇനിയും രണ്ടു ദിവസത്തോളമെടുക്കും ലക്ഷ്യസ്ഥാനത്തെത്താൻ.

(തുടരും)
_{കവര്‍ ഡിസൈന്‍: സി പി ജോണ്‍സണ്‍}

മൂന്നോ നാലോ കൊല്ലങ്ങളായി സിംഗപ്പൂരിൽ ജോലി ചെയ്തിരുന്ന ചക്രി (ചക്രവർത്തി) അടുത്തിടെ ഒരു ജോലിക്കയറ്റത്തോട് കൂടി യു എസ്സിലെ ടെക്സസിലേയ്ക്ക് പോയി . പുതിയ സ്ഥലത്ത് ജോലിയിൽ കയറിയതിന് ശേഷം മൂപ്പർ സ്വന്തം എഫ്ബി പോസ്റ്റിൽ സിംഗപ്പൂരിനോട് യാത്ര പറഞ്ഞതിങ്ങനെയാണ് :

‘നന്ദി.., സിംഗപ്പൂർ ! ഇക്കഴിഞ്ഞ വർഷങ്ങളിൽ നീ എന്നെ സ്നേഹത്തോടും കരുതലോടും പരിചരിച്ചു. തുടർന്നും ഇവിടെ കഴിയാൻ ഞാൻ ശ്രമിച്ചേനേ – അന്തരീക്ഷോഷ്മാവ് ഒരു പത്തു ഡിഗ്രി കുറവും വിസ്തീർണം ഏതാനും ആയിരം ചതുരശ്ര കിലോമീറ്റർ കൂടുതലും ആയിരുന്നെങ്കിൽ !”

കിഴക്കുപടിഞ്ഞാറ് അമ്പതിൽ താഴെ കിലോമീറ്റർ നീളം -തെക്കുവടക്ക് ഇരുപത്തഞ്ചോളം കിലോമീറ്റർ വീതി -750 ൽ കുറവ് ചതുരശ്ര കിലോ മീറ്റർ വിസ്തീർണ്ണം -അതായത് കേരളത്തിന്റെ അഞ്ചിലൊന്ന് – അത്രയേയുള്ളൂ സിംഗപ്പൂർ എന്ന സിംഹപുരം.

നെടുകെയും കുറുകെയും രാജ്യത്തിന്റെ ഒരറ്റം മുതൽ മറ്റേയറ്റം വരെ കാൽനടയായി യാത്ര ചെയ്യുക എന്നത് സഹപ്രവർത്തകൻ റിച്ചാർഡിന്റെ ഇടവിട്ടുള്ള വിനോദമാണെന്ന് ചാരു പറയുന്നു. മൂന്ന് മാസത്തെ ഒഴിവിലാണ് വന്നിരുന്നതെങ്കിൽ ഒരു ശ്രമം നടത്തിയേനേ ഞങ്ങളും. അടുത്ത തവണയാവട്ടെ..

ഇൻഡോനേഷ്യയുടെ പഴയ ഒരു ഭരണാധികാരി പരിഹസിച്ചതുപോലെ ഭൂപടത്തിലെ ചെറിയ ശോണബിന്ദുവാണ് ഈ നഗരരാഷ്ട്രം.

The Little Red Dot !

“കുറച്ചു ദൂരേയ്ക്കാണ് ഇന്നത്തെ യാത്ര.. കുഴപ്പമില്ലല്ലോ..?”
രാത്രി ഒമ്പത് മണി കഴിഞ്ഞിരുന്നു സമയം.

“ഒരു കുഴപ്പവുമില്ല-
എന്നാലും..എത്ര ദൂരേയ്ക്ക് ..?”

“ക്യാബിൽ ഇരുപത് മിനുട്ട് -” !!

ഇങ്ങനെയാണ് പൊതുവെ യാത്രകളുടെ സമയദൈർഘ്യം !

വിസ്തീർണത്തിൽ ചെറുതെങ്കിലും ജനസാന്ദ്രതയിൽ ലോകരാഷ്ട്രങ്ങളിൽ രണ്ടാമത്തേതോ മൂന്നാമത്തേതോ ആയ സിംഗപ്പൂരിൽ വാഹനങ്ങളുടെ എണ്ണം കുറവല്ല. ഇരുപതോ ഇരുപത്തഞ്ചോ മിനുട്ടിൽ ലക്ഷ്യസ്ഥാനത്ത് എത്താനാവുന്നെങ്കിൽ നന്ദി പറയേണ്ടത് നിലവാരമുള്ള റോഡുകൾക്കും കാര്യക്ഷമതയുള്ള വാഹനങ്ങൾക്കും കർശനമായി പാലിക്കപ്പെടുന്ന ട്രാഫിക് നിയമങ്ങൾക്കും തന്നെയാണ്.

കാർ ഡ്രൈവർമാർ (അവരിൽ സ്ത്രീകളുമുണ്ട്) ഏറെക്കുറെ എല്ലാവരും നാട്ടുവിശേഷങ്ങൾ ചോദിച്ചും പറഞ്ഞും യാത്രകളിൽ അനായാസം പങ്കുചേരുന്നവരാണ് എന്നാണനുഭവം. ശ്രദ്ധയോടെ കേട്ടാൽ, ചില സിംഗ്ളീഷ് (മംഗ്ളീഷിനെയും ഹിങ്ഗ്ളീഷിനെയും ഒക്കെ പോലെ) പ്രയോഗങ്ങളൊഴികെ, മനസ്സിലാക്കാൻ വിഷമമില്ലാത്ത, അൽപം ചെരിഞ്ഞ, ഇംഗ്ലീഷ്. കാണേണ്ട കാഴ്ചകളുടെയും ചെയ്യേണ്ട കാര്യങ്ങളുടെയും വിവരണവും താരതമ്യങ്ങളുമായി നീളും സംഭാഷണം.

‘Singapore is a GREAT city’ എന്ന് സംഭാഷണത്തിനിടെ ഒരു തവണയെങ്കിലും ചിരിച്ച് തലകുലുക്കും !

ഇക്കഴിഞ്ഞ ദിവസം വന്ന ചെറുപ്പക്കാരന് നാടിനെ കുറിച്ച് പറയാനുണ്ടായിരുന്നത് യാത്ര അവസാനിക്കുമ്പോഴും തീർന്നിരുന്നില്ല :

“ഹോങ്കോങ് നല്ലതാണെന്ന് അവിടത്തുകാർ പറയും. അത് ശരിയല്ല. ഞാനവിടെ പോയിട്ടുണ്ട്, പല പ്രാവശ്യം, പല കാര്യങ്ങൾക്കുമായി . സമരവും ബഹളവുമാണവിടെ. ചൈനയിലുമില്ല സമാധാനവും സന്തോഷവും. ഞങ്ങളുടേത് ലോകത്തെ ഏറ്റവും സന്തോഷമുള്ള രാജ്യമാണ് – സുരക്ഷിതമായ രാജ്യമാണ്.”

സന്ദർശകരായ ഞങ്ങൾ പടിഞ്ഞാറ് ഒരു സ്ഥലത്തേയ്ക്ക് പുറപ്പെട്ട് ബസ് തെറ്റിക്കയറി കിഴക്ക് ഈ സ്ഥലത്ത് എത്തിപ്പെട്ടതാണ് എന്ന് ഒന്ന് തുടങ്ങിക്കൊടുത്തേയുള്ളു. അത് കേൾക്കാൻ കാത്തിരുന്നതുപോലെയാണ് അയാൾ തുടങ്ങിയത്.

“നിങ്ങൾക്ക് ഒന്നും ഭയക്കേണ്ട കാര്യമില്ല സിംഗപ്പൂരിൽ. സ്ഥലമറിയാതെ എവിടെ പെട്ടുപോയാലും സുരക്ഷിതമായി ‘ഞങ്ങൾ’ നിങ്ങളെ വീട്ടിൽ എത്തിച്ചിരിക്കും. എന്റെ കുട്ടികൾക്ക് സിംഗപ്പൂരിലെ എത് തെരുവിലും എത് അർദ്ധരാത്രിക്കും ഒറ്റയ്ക്ക് ചുറ്റിനടക്കാം. ഒന്നും സംഭവിക്കില്ല. ആ ധൈര്യം ഞങ്ങൾക്ക് തന്നത് രാഷ്ട്രപിതാവായ മുൻപ്രധാനമന്ത്രിയാണ്. ഭരണനേതൃത്വം കരുത്തും സഹജീവിസ്നേഹവും ചേർന്ന ഒരാളിൽ ആവണം. ഒരേസമയം അയാൾ സ്വേച്ഛാധിപതിയും കമ്യൂണിസ്റ്റുമായിരിക്കണം . എന്നാലേ ജനോപകാരപ്രദമായ മട്ടിൽ നാടിനെ മുന്നോട്ട് നയിക്കാനാകൂ. ഗാന്ധിയുടെ നാട്ടിൽ നിന്നല്ലേ നിങ്ങൾ വരുന്നത്-

നിങ്ങൾക്കറിയുന്നുണ്ടാവുമല്ലോ. സിംഗപ്പൂർ ഇങ്ങനെയൊന്നുമായിരുന്നില്ല. നാല്പതു കൊല്ലം മുൻപ് ഇവിടെ ശമ്പളക്കൂടുതൽ ആവശ്യപ്പെട്ട് പൈലറ്റുമാർ ഒരു ചട്ടപ്പടിജോലി സമരം തുടങ്ങി. ഞങ്ങളുടെ മുൻപ്രധാനമന്ത്രി അവരെ വിളിച്ചുവരുത്തി.

സംശയത്തിനിടയില്ലാത്ത ഭാഷയിൽ അവരോട് പറഞ്ഞു. ‘രാഷ്ട്രത്തിന് നഷ്ടവും ചീത്തപ്പേരും ജനത്തിന് ബുദ്ധിമുട്ടും ഉണ്ടാക്കുന്ന സമരത്തിൽ നിന്ന് പിന്തിരിയണം. ജോലി കൃത്യമായി ചെയ്തുകൊണ്ട് നിങ്ങളുടെ ആവശ്യങ്ങൾ അവതരിപ്പിക്കണം. ഇപ്പോഴത്തെ രീതി തുടർന്നാൽ എയർലൈൻസിന്റെ പ്രവർത്തനം അവസാനിപ്പിച്ച്, പുതിയ ഒരു തുടക്കത്തിലേയ്ക്ക് പോകാൻ എനിക്ക് ബുദ്ധിമുട്ടില്ല. എന്നെ അതിന് നിർബന്ധിക്കരുത്.

സമരം അവസാനിപ്പിച്ച് ജീവനക്കാർ ജോലിക്ക് കയറി. സിംഗപ്പൂരിനെ ലോകരാഷ്ട്രങ്ങളുടെ നിലവാരത്തിലേയ്ക്ക് ഉയർത്തിക്കഴിഞ്ഞാണ് ലീ ക്വാൻ യു മരിച്ചത്. അന്ന് കോരിച്ചൊരിയുന്ന മഴയത്ത് അദ്ദേഹത്തിന് ആദരവ് അർപ്പിക്കാൻ ക്ഷമയോടെ കാത്തുനിന്നവരുടെ മുൻപിൽ തന്നെ ആ പൈലറ്റുമാരുണ്ടായിരുന്നു.

ഇന്ന് ആരോഗ്യരംഗത്തും വിദ്യാഭ്യാസരംഗത്തും ഞങ്ങളുടെ രാജ്യം മുൻപന്തിയിലാണ്.”

Gojek Singapore app വഴി book ചെയ്തപ്പോൾ ഞങ്ങൾക്ക് കിട്ടിയ മെസ്സേജ് നാല് മിനുട്ടിൽ കാർ ഞങ്ങൾക്കരികിൽ എത്തുമെന്നായിരുന്നു. ഫോണിലെ മാപ്പിൽ അത് വരുന്നത് ശ്രദ്ധിച്ച് നിൽക്കെ ഡ്രൈവറുടെ അറിയിപ്പ് വന്നു :

‘ഞാൻ പിക് അപ് പോയിന്റിൽ എത്തി .’

തൊട്ടുമുന്നിൽ വന്ന് നിൽക്കുകയാണ് പതിവ്.അങ്ങനെ ചെയ്യേണ്ട കാര്യമില്ലെങ്കിലും കാത്തുനിൽക്കുന്ന കാറുകളുടെ നിരയിൽ അറ്റം വരെ നടന്നുനോക്കി. ഞങ്ങൾക്ക് കിട്ടിയ നമ്പറിൽ ഒരു കാർ കൂട്ടത്തിലില്ല. എന്തുചെയ്യണമെന്ന് സംശയിച്ചുനിൽക്കെ അടുത്ത മെസ്സേജ് :

‘നാല് മിനുട്ടിനുള്ളിൽ കാറിനടുത്ത് എത്തിയില്ലെങ്കിൽ ട്രിപ്പ്‌ ക്യാൻസൽ ചെയ്യും. അതിനുള്ള ചാർജ് കൊടുക്കേണ്ടിയും വരും.’

മറ്റൊരു രാജ്യത്ത് നിന്ന് സന്ദർശകരായി എത്തിയ ഞങ്ങൾക്ക് സ്ഥലവും രീതികളും പുതിയതാണെന്നും കാറിനടുത്തെത്താനുള്ള ശ്രമത്തിലാണെന്നും മെസ്സേജ് അയച്ചതിനു പിന്നാലെ എവിടെനിന്നെന്നറിയാതെ കാർ മുന്നിലെത്തി. പിക്കപ്പ് പോയന്റ് ടൈപ് ചെയ്തതിൽ വന്ന ചെറിയ നോട്ടക്കുറവ് അയാൾ ചൂണ്ടിക്കാണിച്ചുതന്നു.

ലീ ക്വാൻ യു വും ഗാന്ധിയും മാവോ സേ തൂങ്ങും ഒരേപോലെ കയറിവന്നു, വിദ്യാസമ്പന്നനായ ചെറുപ്പക്കാരന്റെ വിശകലനത്തിൽ.

“ജോലി ചെയ്യാൻ തയ്യാറാണെങ്കിൽ നിങ്ങൾക്ക് ഇവിടെ ജോലിയുണ്ട്. സുഖമായി ജീവിക്കാനുള്ള വരുമാനം ജോലിയിൽ നിന്ന് കിട്ടും. വലിയ… വളരെ വലിയ പണച്ചെലവുള്ള ജീവിതവും ഉണ്ട് സിങ്കപ്പൂരിൽ. വരുമാനത്തിൽ ഒതുങ്ങാത്ത ജീവിതശൈലി ധൂർത്താണ്. അത്യാഗ്രഹമാണ്. അങ്ങനെയൊരു വാക്ക് ഉപയോഗിക്കാൻ എനിക്കിഷ്ടമല്ലെങ്കിലും അതിനെ ‘അറപ്പിക്കുന്നത് ‘ എന്നാണ് ഞാൻ വിശേഷിപ്പിക്കുക. വഴിയിലൊരു നൂറ് ഡോളർ നോട്ട് കിടക്കുന്നത് കണ്ടെന്ന് കരുതു. അതെടുത്ത് പോക്കറ്റിലിട്ടാൽ ഒരുപക്ഷേ എനിക്ക് അഴിയെണ്ണേണ്ടി വരും. പകരം ജോലി എടുത്തുകിട്ടുന്ന പൈസ കൊണ്ട് സുഖമായി ജീവിക്കാനാവും എന്ന തിരിച്ചറിവ് ഉണ്ടായിരിക്കുന്നതാണ് നല്ലത്.”

വഴിയിലൊരിടത്തേയ്ക്ക് കൈ ചൂണ്ടി അയാൾ പറഞ്ഞു :

“സിംഗപ്പൂർ പൗരന്മാർക്ക്, സംസാരിക്കാനുള്ള സ്ഥലമാണത് – ‘സ്പീക്കേഴ്സ് കോർണർ’ സമരം ചെയ്യാനും പൊതുസ്ഥലങ്ങളിൽ ജാഥ നയിക്കാനും ഞങ്ങൾക്ക് അനുവാദമില്ല. ഇവിടെ ഞങ്ങൾക്ക് യോഗങ്ങൾ കൂടാം – രാഷ്ട്രീയാഭിപ്രായങ്ങൾ ചർച്ച ചെയ്യാം – വിയോജിപ്പുകൾ പ്രകടിപ്പിക്കാം. നിർദ്ദേശങ്ങൾ അവതരിപ്പിക്കാം. ഭരണഘടന അംഗീകരിച്ചിരിക്കുന്ന ഏതെങ്കിലും ഭാഷയിൽ. സുഖമായി ജീവിക്കാനുള്ള സാഹചര്യം നിലവിലുള്ളപ്പോൾ സാധാരണക്കാരൻ എന്തിനാണ് സമരം ചെയ്യുന്നത്…? “

സ്പീക്കേഴ്സ് കോർണറിൽ നിലവിലുള്ള വിലക്കുകളിൽ ശ്രദ്ധേയമായി തോന്നിയ ഭാഗം ഇങ്ങനെ പരിഭാഷപ്പെടുത്താം :

‘നേരിട്ടോ ആനുഷംഗികമായോ ഏതെങ്കിലും മതവിശ്വാസങ്ങളെ കുറിച്ചോ മതങ്ങളെ കുറിച്ചോ മത-ജാതി വികാരങ്ങൾ വ്രണപ്പെടുന്ന രീതിയിലോ രാജ്യത്തെ വിവിധമത- ജാതിക്കാർക്കിടയിൽ സ്പർദ്ധയോ അസ്വസ്ഥതയോ ശത്രുതയോ വളർത്തുന്ന തരത്തിലോ ഉള്ള ചർച്ചകളും പ്രസംഗങ്ങളും വിലക്കിയിരിക്കുന്നു.’

ഇപ്പോഴത്തെ പ്രധാനമന്ത്രിയെ കുറിച്ച് ചെറുചിരിയോടെയാണയാൾ പറഞ്ഞത്.

“മകൻ അച്ഛനെ പോലെത്തന്നെ പ്രാപ്തനാണെങ്കിലും സൗമ്യപ്രകൃതിയാണ്. കോവിഡ് സമയത്തൊക്കെ അദ്ദേഹം രാഷ്ട്രത്തെ മികച്ച രീതിയിലാണ് നയിച്ചത്. പാലിക്കേണ്ട നിയന്ത്രണങ്ങളെ കുറിച്ചുള്ള അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രസംഗത്തിന്, അതിന്റെ ശാന്തഭാവം കണ്ട് സഹൃദയരായ ഒരു മ്യൂസിക് ബാൻഡ് പശ്ചാത്തലസംഗീതം ഒരുക്കുക കൂടി ചെയ്തു. യു ട്യൂബിലുണ്ട് കണ്ടുനോക്കു!”

രാജ്യത്തെ കർശനമായ നിയമവാഴ്ചയേയും ശിക്ഷാവിധികളേയും വല്ലാതെ ഭയന്നുകൊണ്ടുള്ള ജീവിതങ്ങളാണ് സാധാരണക്കാരന്റേത് എന്ന് മുൻപും തോന്നിയിരുന്നില്ല. രാഷ്ട്രീയം ചർച്ചാവിഷയമാവാത്തതാവുമോ ഒരുപക്ഷേ കാരണം എന്നൊരു സംശയമുണ്ടായിരുന്നു. അടിസ്ഥാന സൗകര്യങ്ങൾ ഉറപ്പാക്കി നിത്യജീവിതത്തിന്റെ ആയാസം കുറച്ചുതരുന്ന ഭരണകൂടത്തിന് കീഴിൽ സാധാരണക്കാരന് പരാതികൾ കുറയുന്നു എന്നതാവുമോ കാരണം എന്നാണ് ഇപ്പോഴത്തെ സംശയം .

യു എസ്സിൽ വീട് വാങ്ങിച്ചതിനെ കുറിച്ച് സംസാരിച്ചുകൊണ്ടിരുന്ന ചെറുപ്പക്കാരൻ ‘സുഹൃത്ത്’ ഒരിക്കൽ പറഞ്ഞു :

“ഒരു വീട് വാങ്ങിയ സുഖം കിട്ടിയില്ല, അങ്ക്ൾ..”

എന്നിട്ട് അത് ഇങ്ങനെ വിശദീകരിച്ചു :

“ഒരു ഏജന്റിനെ കണ്ടു. ഏതുതരം വീടാണ് വാങ്ങാൻ ആഗ്രഹിക്കുന്നതെന്ന് വിശദീകരിച്ചു. നാലഞ്ച് ദിവസം കഴിഞ്ഞ് അയാൾ വിളിച്ചു. പറഞ്ഞ മട്ടിലൊരു വീടുണ്ടെന്നറിയിച്ചു. പോയി കണ്ടു. ഇഷ്ടപ്പെട്ടു. വെളുത്തതും കറുത്തതുമില്ലാതെ പരസ്യത്തിൽ പറഞ്ഞിരുന്ന തുക ബാങ്ക് വഴി കൈമാറി. ഒരു ടി വി പോലെ, കമ്പ്യൂട്ടർ പോലെ, വീട് സ്വന്തമായി.”

നമ്മുടെ നാട്ടിലെ റിയൽ എസ്റ്റേറ്റ് മേഖലയിലെ തട്ടിപ്പുകളും അഴിമതികളും മെല്ലെപ്പോക്കുകളും അടുത്ത ബന്ധുക്കളുടെ അനുഭവകഥകളിലൂടെ വിശദീകരിച്ച് ചെറുപ്പക്കാരൻ അവസാനിപ്പിച്ച രീതി ശ്രദ്ധേയമായി തോന്നി .

“ഇവിടെ (യു എസ്സിൽ) അഴിമതിയില്ല എന്ന് ഞാൻ പറയില്ല. പക്ഷേ ദൈനംദിന ജീവിതത്തിൽ സാധാരണക്കാരന് അത് നേരിടേണ്ടിവരുന്നില്ലെന്ന് ഏറെക്കുറെ ഉറപ്പിച്ചുതന്നെ പറയാനാവും”

ഈ അവസ്ഥ ഇവിടത്തെ- സിംഗപ്പൂരിലെ – സാധാരണക്കാരനും ബാധകമായിരിക്കും എന്ന് തോന്നുന്നു. വൈദ്യുതി, ഇന്റർനെറ്റ്‌, റോഡ്, പൊതുഗതാഗതം ഇതൊക്കെ ബുദ്ധിമുട്ടാതെ, ബുദ്ധിമുട്ടിക്കാതെ അയാൾക്കും കിട്ടുന്നുണ്ടല്ലൊ .

തിരക്കുള്ള റോഡുകൾ മുറിച്ചുകടക്കാനാണെങ്കിലുംകാൽനടക്കാർക്ക് സ്വന്തം റിഫ്ലെക്സുകളെയോ തടിമിടുക്കിനെയോ ആശ്രയിക്കേണ്ടിവരുന്നില്ല. സിഗ്നൽ ഇല്ലാത്തിടങ്ങളിൽ, മറുകര പറ്റാൻ റോഡിലിറങ്ങുന്ന കാൽനടക്കാരൻ എതിർവശത്ത് നടവഴിയിലേയ്ക്ക് കയറുന്നത് വരെ വാഹനങ്ങൾ ക്ഷമയോടെ കാത്തുനിൽക്കുന്നത്, വിദേശരാജ്യങ്ങളിൽ, മുൻപും കണ്ടിട്ടുണ്ട്. പരസഹായമില്ലാതെ വീൽ ചെയറിൽ യാത്ര ചെയ്യുന്നവരും ബദ്ധപ്പാടില്ലാതെയാണ് പാത മുറിച്ചുകടക്കുന്നത്.

ഇരിക്കുന്നിടത്ത് നിന്ന് കഴുത്ത് തിരിക്കാതെ, വരുന്ന ബസ്സുകൾ കാണാനാണത്രെ പുതിയ ബസ് സ്റ്റോപ്പുകളിൽ സമാന്തര സിമന്റ് ബെഞ്ചുകൾ ചെരിച്ചാണ് പിടിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്.

ബസ്സിൽ കയറാൻ ഒറ്റയ്ക്ക് വീൽചെയറിൽ എത്തുന്ന യാത്രക്കാരുണ്ട്. തറയോട് ചേർന്ന് ബസ്സിൽ ഘടിപ്പിച്ചിരിക്കുന്ന റാംപ് വഴി അവരെ കയറ്റിയിരുത്തുന്നതും അകത്ത് തെന്നി നീങ്ങാതിരിക്കാൻ വീൽ ചെയറിനെ ബന്ധിക്കുന്നതും ഇറങ്ങേണ്ടിടത്ത് സുരക്ഷിതരായി യാത്രക്കാരെ പുറത്തേക്കിറക്കുന്നതും ഡ്രൈവറാണ്. കണ്ടക്റ്ററും ‘കിളി’യും ഇല്ലാത്ത ബസ്സുകളാണ്.

ഭൂഗർഭ റെയിൽവേയാണ് സിംഗപ്പൂരിൽ കൂടുതലും. MRT (മാസ് റാപിഡ് ട്രാൻസ്‌പോർട്ട്) എന്ന ചുരുക്കപ്പേരുള്ള റെയിൽവേയ്ക്ക് 1987 ൽ തുടങ്ങുമ്പോൾ ആറ് കിലോമീറ്റർ ദൈർഘ്യവും അഞ്ച് സ്റ്റേഷനുകളും ആണുണ്ടായിരുന്നത്. ഇന്നത് ഇരുന്നൂറ്റി ഇരുപതോളം കിലോമീറ്റർ ദൈർഘ്യവും നൂറ്റിതൊണ്ണൂറോളം സ്റ്റേഷനുകളുമായി രാജ്യമാകെ പടർന്നിരിക്കുന്നു. ഡ്രൈവറില്ലാത്ത, യന്ത്രവൽക്കരിച്ച ട്രെയ്‌നുകൾ ആദ്യമായി കണ്ടത് ലണ്ടനിലാണ്. മാളുകളുടെ ബെയ്സ്മെന്റിലാണ് റെയിൽവേ സ്റ്റേഷനുകൾ. സ്റ്റേഷനിൽ, അടഞ്ഞ വാതിലുകൾക്ക് മുന്നിൽ, നട തുറക്കാൻ ശ്രീകോവിലിന് മുന്നിലെന്നതുപോലെ, ആൾക്കാർ കാത്തുനിൽക്കുന്നു. തുരങ്കത്തിലൂടെയെത്തുന്ന ട്രെയ്‌ൻ ആദ്യമായി കണ്ട് അദ്‌ഭുതപ്പെട്ടത് ലണ്ടനിലായിരുന്നു.

പൊതുജനങ്ങൾക്കുള്ള നിർദ്ദേശങ്ങൾ, ട്രെയ്‌നുകളിൽ – മറ്റ് പൊതുസ്ഥലങ്ങളിലും – തമിഴിലും എഴുതിയിട്ടുണ്ടാവും. അംഗീകരിക്കപ്പെട്ട രാഷ്ട്രഭാഷകളിൽ ഒന്നാണ് തമിഴ്.

അവശർക്കും മുതിർന്നവർക്കും സീറ്റൊഴിഞ്ഞ് കൊടുക്കൽ – കയറിവരുന്നവർക്ക് വഴിമാറി ക്കൊടുക്കൽ – പതിഞ്ഞ ശബ്ദത്തിൽ സംസാരിക്കൽ തുടങ്ങി ട്രെയ്‌നുകളിൽ സഹയാത്രികരോട് കാണിക്കേണ്ട മര്യാദകൾ അഞ്ച് ചിത്രകഥാപാത്രങ്ങളിലൂടെ പറയുന്ന പരസ്യം കൗതുകകരമായി തോന്നി :

വികലാംഗർക്കോ മുതിർന്നവർക്കോ വേണ്ടി സീറ്റ് വിട്ടുകൊടുക്കുന്ന Stand-Up Stacey –

മറ്റുള്ളവർക്ക് ഇറങ്ങാനായി വഴി മാറിക്കൊടുക്കുന്ന Give-Way Glenda –

കയറുന്നവർക്ക് ഇടം കിട്ടാനായി അകത്തേയ്ക്ക് ഒതുങ്ങുന്ന Move-In Martin –

സഹയാത്രികർക്ക് അലോസരമുണ്ടാക്കാതെ ശബ്ദം താഴ്ത്തി സംസാരിക്കുന്ന Hush-Hush Hanna –

അന്തരീക്ഷത്തിൽ മറ്റുള്ളവർക്ക് അവകാശപ്പെട്ട ഇടങ്ങളിലേയ്ക്ക് അതിക്രമിച്ചു കയറാതെ കൈയിലെ ബാഗ് മുന്നിൽ, താഴെ വെച്ച് യാത്ര ചെയ്യുന്ന Bag-Down Benni –

_{പോസ്റ്റര്‍ ഡിസൈന്‍: മനു}